اراده تاریخی برای گسست از جامعه دینی-جلال ایجادی

از نگاه جامعه شناسی انقلاب «زن زندگی آزادی» یک چرخش بزرگ در تاریخ ماست و سرآغاز یک گسست است. این انقلاب خود را در واکنش به ستمگری علیه زنان نشان داد، زنان و جوانان را به نیروی اجتماعی فعال انقلاب تبدیل نمود و قدرت دینی و ساختار و هنجارهای سنتی را به چالش کشید.

آغاز گسست

در گام اول، انقلاب در اعتراض به قتل دولتی و با شعار سرنگونی جمهوری اسلامی به خیابانها سرازیر شد. این حضور انبوه برای رژیم قابل پیش بینی نبود. این انقلاب بطرز عریان گندیدگی و شکنندگی ساختار سیاسی را در نزد شهروندان به نمایش گذاشت و به این خاطر انقلاب با گسترش به جغرافیای ایران و احساس همبستگی ایرانیان ویژگی انقلاب ملی پیدا کرد و همبستگی و گفتمان «زن زندگی آزادی» را ملی کرد. این گفتمان به معنای طرد استبداد دینی و طرد احکام اسلام و تقدس اسلام بود. رژیم با سنگین ترین وسایل سرکوب علیه جنبش حمله کرد و تلاش به ایجاد تفرقه نمود. رژیم با سلاح های جنگی و گلوله های پیاپی جوانان را کشت و نزدیک سی هزار نفر را به زندان محکوم کرد تا جنبش از رهبران خیابانی محروم گردد.

در گام دوم، بدنبال این هجوم وحشیانه و نبود هماهنگی ملی سازمانیافته، حضور مبارزه خیابانی جای خود را به اعتراض های دانشجوئی و دانش آموزی، به سوگواری های سیاسی، به جنبش های اعتصابی کارگری، به مقاومت مدنی زنان علیه حجاب، به فعالیت های متنوع هنری رقص و ترانه و غیره داد. البته هرگز خیابان از مبارزین خالی نشد. گروه های دختر و پسر در محله ها، شعارهای شبانه محله ها، مبارزه دانشجویان و دانش آموزان و بازنشستگان و معلمان و پرستاران و مالباختگان، انقلاب را گرم نگه داشتند. در این گام بویژه مقاومت مدنی بی حجابی در خیابان و محله ها و رستورانها و متروها و دانشگاهها و پارکها ومراکز تجاری ادامه یافت و رژیم را در درماندگی کامل قرار داد. نظام قضایی و مجلس ملایان قوانین جدید با مجازاتهای تازه علیه زنان منتشر نمودند و اذیت و آزار زنان و ایجاد رعب و وحشت در جامعه ادامه یافت. در این گام جنبش به کیفیت های جدید دست یافته و وارد عمق بیشتری شده و بمرور نرم ها و هنجارهای رسمی را می شکند. شکستن هنجارها به چه معناست؟ هنجارهای رسمی و قواعد جاری در جامعه، سیاسی و اسلامی و سنتی است و انقلاب این هنجارهای دینی را به سخره گرفته و پایمال می کند. رقص و موسیقی و آتش زدن حجاب و گفتار علیه قرآن و تمام فعالیت های هنری و عمامه پراکنی و شعار ضد آخوند، جلوه های یک انقلاب روانی و فرهنگی علیه اسلام است. این رفتارهای روانی تازه حکایت از گرایش ژرف در جامعه است که قدرت و تقدس دین را به چالش میکشد و گسست بزرگ را تدارک می بینند. این گسست با مبارزه علیه ازخودبیکانگی ما درهم آمیخته است و افزون برآن بقول «رنه ژیرار»  فیلسوف و جامعه شناس فرانسوی در جامعه انسان ها دچار تقلید و تکرار عادت ها و رفتارها و واکنش های کهنه هستند و پیاپی ناآگاهانه این تقلید و تکرار را باز تولید می کنند(1). بویژه آنکه بنابر گفته کارل گوستاو یونگ ناخودآگاه انسانها به دو بخش مهم تقسیم می شوند: یکی ناخودآگاه فردی که زمینه بروز انگیزه‌ها و امیال درونی زمان کودکی است، دیگری ناخودآگاه گروهی که ریشه در زندگی اجدادی و اسطوره های فرد دارد و بسیار پیچیده است.(2). مسخ شدگی ما با تقلید روانی و ناخودآگاه ما در هم آمیخته و بنابراین گسست بسیار دشوار است، ولی بهرحال پدیده گسست به جریان افتاده است و بیش از پیش ژرفتر می گردد.

توتالیتاریسم مذهبی و له کردن

در پی دو گام پیشین، در گام سوم شکل های پیشین مبارزه قطع نشده ولی با قدرت و دامنه متفاوت و گاه محدودتر در جریان هستند. گاه برخی در مورد ادامه کاری جنبش، دستخوش دلسردی شده و به تردید می گرایند. حال آنکه جامعه از انرژی خشمگینانه چیزی نکاسته است. معترضان از هر فرصتی استفاده می کنند. رژیم بر محرومیت ها و توهین ها و فشارها افزوده است. رژیم آرزوهای جوانان و زنان و کارگران و آموزگاران و بی چیزان را نابود می کند. دشواری اقتصادی و تورم و فقر بشدت افزایش یافته است. این شرایط شورش گرسنگان را آماده می کند.

در برابر شورش های اجتماعی، خامنه ای در دوسال اخیر یکپارچگی قدرت را تحقق بخشیده، متعصبان حامی خود را در دولت ابراهیم رئیسی جمع کرده، با انتصاب علی اکبر احمدیان تصفیه های اطرافیان را اجرا نموده، پسر خود را بیش از گذشته به عرصه نظامی و سیاسی غلبه داده، وزنه سپاه را در هرم قدرت مرکزی و اداره ها و شهرداری ها افزایش داده، استفاده از مواد شیمیائی و آلودگی اتمی علیه مردم را آماده نموده، سیاست گرسنه تر کردن مردم را به اجرا درآورده و همکاری با روسیه جهت قتل های سفید را سامان داده است. مهندسی این دیکتاتوری تمرکز شدید انحصاری فردی می باشد. اراده خامنه ای به کشتار مردم و گرسنه نمودن مردم کاملن روشن است.

رژیم خامنه ای برای سرکوب و محروم کردن جامعه حدی نمی شناسد. فقیر کردن اکثریت جامعه، تورم 170 درصدی (3) برای مردم، وادار کردن افراد به فروش اعضای بدن و روسپیگری و اعتیاد، تحریک به مهاجرت اجباری، ادامه سرکوب دختران، ایجاد قحطی دارو و بازار موازی با قیمت بالا، شناسایی و دستگیری کنشگران مجازی، ادامه پخش منجلاب اسلامی، از جمله اقدام ها برای خفه کردن جامعه است. پشت سیاست سرکوب و فقر حداکثری کدام نظریه خوابیده است؟ رژیم آخوندی، نه می خواهد و نه می تواند وضع را بهبود بخشد. هدف رژیم نگه داشتن خود در قدرت بهر قیمتی است. ولی از آنجا که رژیم احساس سقوط می کند بنابراین تئوری «له کردن بی امتیاز» در دستور کار اوست. بسیاری از رژیم های استبدادی تمرکز انحصاری قدرت فرد را می خواهند و برای این امر به جامعه امتیاز می دهد.

رژیم توتالیتر خامنه ای هرگونه امتیازدهی به جامعه را رد می کند. تئوری رژیم غنیمت گیری حداکثری و چپاول بیکران در بالا و ایجاد بینوایی مفرط و سرکوب شدید برای پائین جامعه است. هدف این نظریه اینستکه جامعه شورشی باید کاملن شکسته شود و به ستوه بیاید و به بالاترین حد ناامیدی و پریشانی و خستگی برسد تا اینکه از هر مقاومت و مبارزه ای دست بردارد. بنابراین محروم کردن مردم از دستمزدها و دزدیدن دارایی های آنها از طریق تورم و بورس و بحران سازی با نقشه صورت می گیرد. نهادهای اطلاعاتی و تصمیم گیرنده رژیم از مشاورت روس ها برخوردارند و برای آنها در «له کردن بی امتیاز» جامعه، هیچ ملاحظه ای در کار نباید باشد.

 جامعه سکولار و حکومت لائیک

تنها عاملی که استراتژی بالا را با مانع روبرو می سازد پویایی انقلاب و آگاهی اجتماع است. در شرایط کنونی مقاومت مدنی زنان سیاست قضایی و پلیسی حکومت را با شکست مواجه کرده است. به صورت روزافزون دختران و زنان محله های خرید و تفریح و گردشگری و دانشگاهی را به تصرف خود درآورده اند و بی حجابی گسترش می یابد.  میزان 74 درصد زنان و 71 درصد مردان مخالف حجاب اجباری هستند (انستیتو برای تغییرات کلان، تونی بلر، 19 ژوئن 2023)(4). تمام تلاش های رژیم برای «حرام سیاسی» و «حرام دینی» خواندن بی حجابی به شکست انجامیده و جامعه پشتیبانی خود از زنان بی حجاب را نشان می دهد. رژیم در درماندگی قرار گرفته و برخی از افراد «خودی» میگویند حجاب را امر شخصی باید تلقی نمود. این افراد نگران آینده رژیم و آینده اسلام هستند. از همان ابتدا حکومت اسلامی به اعتبار وفاداری به قرآن و ضدیت با آزادی زن، اصل را نفی حقوق زنان دانست. انقلاب مهسا برخلاف رژیم عمل کرد و آرمان زنان به روح انقلاب تبدیل شد.  

روند سکولاریزاسیون و عرفی شدن و آزاد شدن جامعه بشدت در حال پیشروی است. با پایان جنگ ایران و عراق، این روند شتاب پیداکرد و در دوره کنونی، روند عرفی و آزاد شدن جامعه و گسترش رفتارهای شهروندانه وسعت یافته است. آرام آرام سنت های کهنه و هنجارها و نرم های دینی حاکم فرومی ریزد. تقدس مذهبی که روان جامعه را به بندکشیده بود آهسته آهسته رنگ می بازد و لایه های اجتماعی آگاه جامعه درک می کنند که تقدس الهی و قرآنی بوی عفونت می دهد و فقط در خدمت حاکمان تبهکار است. سنجش نهاد گمان می گوید فقط 32 درصد ایرانیان خود را شیعه تعریف می کنند و انحصار اسلام شکسته شده است. طبق بررسی انستیتو تونی بلر در ماه نوامبر 2022 فقط 26 درصد ایرانیان شهرنشین و 33 درصد ایرانیان روستانشین نماز پنجگانه خود را می خوانند.(5)

این رفتار عرفی نو در جامعه نشاندهنده کاهش اعتقاد دینی وعقب نشینی اسلامگرایی و رشد رفتار خردگرا در جامعه است و در ضمن بمعنای کاهش افراد رای دهنده به رژیم و کوچک شدن پایگاه اجتماعی رژیم است. در جنبش مهسا ما شاهد بوده ایم از جمله شهرهایی که علیه حکومت به مبارزه دست زدند، مشهد و قم بودند. علیرغم فضای دینی و وجود خانواده های مذهبی این دو شهر نیز به انقلاب پیوستند. این امر نشاندهنده فروریزی اقشار سنتی طرفدار نظام است. چنین وضعی می تواند بمعنای افزایش نارضایتی در میان لایه های پائینی سپاه و بسیج و نیروهای انتظامی نیز باشد.

حوزه ها اعتبار و احترام خود را از دست داده اند. در دوران پهلوی آخوندها دارای اعتبار دینی و سیاسی بودند ولی این شرایط ممتاز اجتماعی دیگر ازبین رفته است و بخش عظیمی از جامعه به حوزه ها بی اعتماد شده و یا از آنها متنفر می باشند. شرکت آخوندها در قدرت سیاسی و یا حمایت آنها از حکومت فاسد و رانت دولتی و نیز فساد و خرافه پرستی این طبقه دینی، آنها را از مردم دور ساخته و منجر به ریزش دین باوری در جامعه شده است. یک زمانی اسلام و آخوند مورد احترام طبقه های اجتماعی بودند، اما امروز عمامه از سر آنها فرومی اندازند و در خیابان می گویند «آخوند برو گم بشو» و فریاد می زنند «تا آخوند کفن نشود این وطن، وطن نشود». ضدیت عمیق «روحانیت انقلابی» با آزادی و مدرنیته و پیوند آخوند با اسلام استعماری و گندآب فقه شیعه و استبداد، آنها را به حاملین میکروبهای فرهنگی و سیاسی تبدیل کرد. آخوندی که پیشوا و راهنمای جامعه تلقی می شد امروز بعنوان دشمن درجه یک ملت بشمار می آید. روزگاری قرآن برای همه کتاب مقدس بود و امروز نمایندگان نسل جوان مانند مجید رضا رهنورد می گوید نماز نخوانید و قرآن نخوانید و هنرمند می گوید: «نفرین به آئین شما». روزگاری مردم در خیابانها فریاد می زدنند «زنده باد حکومت اسلامی» امروز آنها حکومت اسلامی را برابر حکومت استبداد و فساد می شناسند و از حکومت دینی فاصله گرفته و طبق همان منبع 85 درصد معترضین در ایران خواهان «حکومت لائیک» هستند.(6).

جامعه یک تحول بزرگ را تجربه می کند، این گسست فقط برای نفی اسلام سیاسی نیست بلکه برای طرد اسلام قرآنی نیز هست. گسستی که به عنصر ایرانشهری و عنصر مدرنیته و پیدایش انسان مدرن و آزاد توجه دارد. زمانه ای برای تجربه ای بزرگ برای گسست که موجب وحشت مدافعان نظام کهن شده است. البته فقط جمهوری اسلامی نیست که در وحشت است. بسیاری از روشنفکران چپ و سیاسیون چپ در کنار نواندیشان دینی قرار دارند و از انتقاد به اسلام و قرآن وحشت دارند. چپ هایی که نوشتارهای نقد اسلام را سانسور می کنند و مشغول معامله با اسلامگرایان هستند فراوانند. آنها نیز مانند شیعیان اهل تقیه هستند و در کردار و اندیشه در برابر مدرنیته قراردارند.  

جامعه آرزوها

از نظر جامعه شناسی می توان الگوئی را ترسیم کرد. ایران در سه جامعه موازی و «تودرتو» قابل تحلیل است.

جامعه اول، جامعه رسمی، با قوانین سیاسی و دینی اش، با حاکمیت ستمگر مسلط و طبقه چپاولگراش، با اخلاقیات و معنویت تبهکارش، با آدمهای بنده و اسیر و طرفداران امامزاده ها و آخوندهایش، با زندانها و اعدام ها و احکامش برای دفاع از نظم موجود، با دروغها و فسادها و ترورهایش، با اراده رهبرش برای بمب اتم و جنگ علیه کفر جهانی اس،با قتل ها و جنایت های الهی اش.

جامعه دوم، جامعه ای غیر رسمی با زخم ها و دردهایش، با مبارزات و مقاومت هایش، با حجابهایی که از سرافتاده اند، با آزادی های یواشکی اش، با مادران سوگوار و کنشگران حقوق بشری اش، با معنویت های دینی سست شده، با امامان معصوم ناتوانش، با ناسزاهایش علیه آخوند ها، با هوشمندی و پنهانکاری هایش، با اعتراض هایش علیه هوای آلوده، با ترانه هایش که از غم و درد و امید می گویند، با اراده تاریخی معطوف به گسست و با انقلاب زن زندگی آزادی اش.

جامعه سوم، جامعه آرزوها، جامعه ای که در روان انسانها ترسیم می شود و پایان تراژدی را نشان می دهد. همه امیدها در انتظارند، جهان آباد و آزاد، جهان خرد و فلسفه و دانش، جهان هنرهای بدون محدودیت، جهان عشق های بدون ممنوعیت، جهان برابری زن و مرد و آشتی با طبیعت، جهان با قدرت لائیک و آزادی اندیشه، جهان بدون گندآب قرآن و اسلام و استبداد، جهان انسان مدرن.

ایران کنونی جامعه اول، جامعه رسمی را مورد طرد قطعی قرار داده است. این جامعه فقط دربرگیرنده تاریکی و خشونت و جهالت است. جامعه دوم، جامعه غیررسمی  به چالش ها پرداخته و در پی جراحی ساختارهاست. این جامعه با جانفشانی جوانان و نوجوانان و با سوزاندن سمبول ها و ارزش های رسمی، آغار یک روند گسست را اعلام کرده است، ولی پیچیدگی ساختارهای روانشناختی و جامعه شناختی، تلاش عظیم جهت جایگزینی می طلبد. جامعه سوم با آرزوهایش از دل این روند گسست بیرون می آید. جامعه سوم نیازمند انسان هایی است که طرفدار انقلاب در ایده ها و رفتارها هستند. با ارزشهای اسلامی و ارزشهای کمونیستی و ارزشهای بردگی پولی، جامعه در منجلاب باقی می ماند. اومانیسم، آزادی شهروندانه، خلاقیت فردی، همراهی هوشمندانه جمعی، جسارت در انتقاد و تعادل با طبیعت، برای جامعه انرژی مثبت بوجود می آورد. شرکت شفاف و نیرومند و خردمندانه و متهورانه بازیگران پرشمار در این روند گسست ضمانت مطلوبی برای نزدیک شدن به جهان آرزوهاست. 

جلال ایجادی

جامعه شناس دانشگاه فرانسه

1-René Girard René Girard, Anorexie et désir mimétique, Paris, L’Herne, 2008

2-Carl Gustav Jung, Psychologie de l’inconscient

3-Libération 19 juin 2023

4-Tony Blair Institute for Globail Change

5-Tony Blair Institute for Globail Change

6 – ایجادی در کتابهای گوناگون در باره لائیسیته نوشته است. این نویسنده تا کنون کتاب «نواندیشان دینی، روشنگری یا تاریک اندیشی»، ۳۱۰ صفحه، نشر مهری، کتاب «جامعه شناسی آسیب‌ها و دگرگونی‌های جامعه ایران»، ۴۰۰ صفحه، انتشارات نشرمهری، کتاب «بررسی تاریخی، هرمنوتیک و جامعه شناسی قرآن»، ۳۸۰ صفحه، و کتاب «اندیشه ورزی‌ها در باره جامعه شناسی، فلسفه، زیستبومگرایی، اقتصاد، فرهنگ، دین، سیاست»، ۷۲۰ صفحه، چاپ نشر مهری، منتشر شده است. جلال ایجادی هر هفته پنج برنامه تلویزیونی در زمینه انقلاب، لائیسیته، دمکراسی، فلسفه، جامعه شناسی و نقد قرآن و اسلام، تهیه و پخش می کند. این برنامه ها را در یوتوب میتوانید مشاهده کنید. ایجادی آخرین اثر خود را بنام «بحران بزرگ زیستبوم جهان و ایران» در ۴۸۰ برگ، انتشارات فروغ، منتشر نمود.