کار، کار انگلیسی هاست (13)– نویسنده : jack straw جک استراو- برگردان : کیومرث صابغی

بر مبنای پیمان سوره ( Sevre ) ،  منعقده در سال ۱۹۲۰ میلادی ، قرار بر این شده بود که بخش اعظمی از کشور عثمانی  بین سه کشور ایتالیا ، یونان و ارمنستان تفکیک شود و آن بخش باقیمانده ، ” منطقه تحت نفوذ”، در کنترل فرانسه و انگلیس باقی بماند.  ( پیمان سوره جزء مجموعه قرار داد هائی بود که کشور های هم پیمان پس از پایان جنگ جهانی اول برای تقسیم بندی جهان منعقد کردند.  طبق این قرار داد تشکیلات ارتش ، مالیه و شکل دولتی  کشور عثمانی در کنترل آنان قرار گرفت . این پیمان در سال ۱۹۲۳ توسط آتاتورک فسخ شد و استقلال ترکیه –  جمهوری ترکیه – تثبیت شد. مترجم ). آنچه که ترکیه خوانده میشد محدود به مرکز آناتولی ، یعنی آنکارا ، میشد .  
مصطفی کمال آتاتورک ، از افسران با سابقه ، که در شکست کشورهای هم پیمان در شبه جزیره گالیپولی ( محلی درحوالی داردانل – مترجم )، محرک اصلی بود، شهرت بسزائی یافت و پس از آن واقعه بسرعت بدل به  مقتدرترین فرمانده ارتشی و رهبر سیاسی در کشور ترکیه شد .  وی رهبری جنبش استقلال طلبانه ترکیه در جنگ علیه پیمان سوره را عهده دار شد و پیروز گشت و در موافقت نامه سال ۱۹۲۳ میلادی لوزان در سوئیس،  بار دیگر مرزهای ترکیه، آن گونه که امروز وجود دارد، را به کشور باز گرداند .  
جمهوری ترکیه در ۲۹ ماه اکتبر سال ۱۹۲۳ میلادی رسمیت یافت و آتاتورک اولین رئیس جمهور آن شد . آینده نگری وی برای ترکیه ، که در قانون اساسی آن کشور قید شده بود ، کشوری عرفی ( سکولار – مترجم ) ، قدرتمند و مستقل از نفوذ خارجیان بود.  وی خلیفه گری را ، که ریشه مذهبی شکل گیری دولت عثمانی بود، ملغی کرد و با برنامه ای گسترده کوشش کرد نفوذ مذهب اسلام را در ساختمان جامعه ترکیه کاهش دهد. الفبای لاتین را جایگزین حروف ترکی کرد.  پوشش غربی و استفاده از کلاه جهت استفاده دانش آموزان پسر و کارمندان دولتی قانون همگانی شد .  حق رای  برای زنان و یک سری اصلاحات اجتماعی دیگر مانند آموزش  ابتدائی اجباری مجانی و تجدید ساختمان و برنامه ریزی را  آغاز کرد و در سال ۱۹۲۵ میلادی ، به بهانه جلوگیری از خطر دسیسه های مرتجعین قدیمی و دشمنان جدید ، سیستم تک حزبی را معرفی نمود.  
رضا خان کوشش کرد مدل آتاتورک را دنبال کند ، اما متوجه نبود که ترکیه از غرب تاثیر گرفته بود، اقتصاد پیشرفته تری داشت و اینکه آتاتورک با بهره برداری از شکست امپراتوری عثمانی در جنگ اول جهانی ، تمام سیستم قدیمی ترکیه را رفت و روب  کرده بود . وی، در تقلید از آتاتورک ، در سال ۱۹۲۴ میلادی پیشبهاد کرد که ایران جمهوری شود و وی اولین رئیس جمهور آن . وی فراتر از حد خود پیش رفته بود و از دو سو با مقاومت  سرسخت روبه رو شد :  از  یکسو با مقاومت جامعه روحانیت ، که شاهد رفتار آتاتورک در تقلیل دادن قدرت روحانیت آن کشور بود ، روبه رو بود و از سوئی دیگر با مخالفت مجلس نگران از دست دادن برتری خود در مقابل یک رئیس جمهور قدرتمند .  
رضا خان به بهانه  عدم پذیرش پیشنهادش از مقام نخست وزیری استعفاء داد و تهدید کرد که از مملکت خارج خواهد شد.  امرای ارتش به پشتیبانی از رضاخان در سراسر کشور دست به شورش زدند و اعلان کردند که اگر رضا خان به مقام  سابق باز نگردد درخواهند نورد. مجلس تسلیم شد و رضا خان به قدرت رسید .  وی در ایالت  نفت خیز خوزستان در جنوب غربی ایران ، که تا آن زمان ایالتی شبه خودمختار، و تحت قیمومیت دولت بریتانیا  به نماینگی کمپانی انگلو-پرسیا ،  بود همراه با روسای قبایل محلی دست به کارزاری وسیع زد . این کارزار سبب اعتبار و توانمندی بیشتر وی و تضعیف مخالفانش درآن منطقه گشت.  وبه منظور دفع  نفوذ مخالفان  و سرکوب آنان اعلان حکومت نظامی کرد و در ماه اکتبر سال ۱۹۲۵ از مجلس ، که  در این زمان به نهایت ضعف رسیده بود، تقاضای خلع خاندان قاجار کرد و طی لایحه متممی به قانون اساسی از مجلس خواهان تأسیس خاندان پهلوی و شخص وی در جایگاه  شاه گشت .  وی در ماه آوریل سال ۱۹۲۶ میلادی ، طی مراسمی که  یاد آور سنن دوران هخامنشیان  پیش از اسلام ، زمان هایی که ایران  از مرکز پایتخت پرسپولیس بر بخش وسعیی  از جهان حکومت می کرد ،  تاج گذاری کرد .  برای سربازی از خانواده ای فقیر، بزرگ شده در دامن مادر و از ایالتی دور از تهران عاقبتی بهتر از این نمی شد.  رضا خان هم همانند همسایه اش ،  آتاتورک ، بیش از هر چیز فردی بود ملی گرا  ( ناسیونالیست  ) که هدفش مستقل کردن کشور، و پیشروی بر اساس نیازها و تصمیمات داخلی و نه دستورات قدرت های خارجی، بود.  وی شروع به دوباره سازی کشور، به معنای ساختمان مجدد تهران ، ایجاد خط آهن عمده ازطریق بحر خزر تا خلیج (فارس) ، ترمیم جاده های  از مصرف افتاده و سازش صنایع داخلی نمود .  
رضا خان موفق شد منافع انگلیس را در ایران به جهاتی تقلیل دهد.  بانک شاهنشاهی ایران، بانک متعلق به بریتانیا، حق مخصوص  چاپ اسکناس را از دست داد، این وظیفه به بانک  جدید ملی  واگذار شد. اداره  سیستم تلگراف هندو -اروپائی، ایرانی گشت.  دو ایستگاه تهیه زغال سنگ کشتیرانی سلطنتی در خلیج (فارس ) بسته شد. قانون صلاحیت قانونی خارج از کشور مشاورین خارجی(کاپیتولاسیون ) که مدتها در حال نزع بود ، ولی نماد شرمندگی ایرانیان توسط قدرت های خارجی بود ، فسخ گردید.  منافع انگلستان تنها امر مورد توجه رضا خان نبود.  ادعاهای جمهوری شوروی مبنی بر منافع خاص هم مشابهتا  تراشیده شد.  فرانسه هم از این سرنوشت مصون نماند.  امتیاز نامه دست و دلبازانه شاه به سفارش پزشگ فرانسوی اش که به فرانسویان اجازه انحصاری کشف و حفر آثار تاریخی را محول کرده بود در سال ۱۹۲۷ میلادی لغو گردید .
رضا خان ، تحت تاثیر سیاست اقتصادی شوروی و ترکیه  ، نظارت و نقش دولت را در سیاست های اقتصادی گسترش داد. انحصارات  دولتی تولید شکر، کشت تنباکو و تریاک دایر شد –  انحصارات دولتی کشت تریاک به رغم شورش هائی که قرار داد تالبوت قریب سه دهه پیش، پوجود آورده بود ، با مقاومتی رو برو نشد.  شاخک های دولت در جریان های اقتصادی آنچنان گسترده شد بود که به تنهائی تبدیل به بزرگترین صاحب کار  ایران شده بود و به قول عباس امانت ”  لعنتی که از آن زمان تا کنون گریبان اقتصاد سیاسی ایران مدرن را رها نکرده است “.  سیستم آموزشی بهبود یافت و زمینه های توسعه یابی طبقه متوسط را ، که  به برکت رژیم شاه منافع فراوانی برده بودند،  به شرطی که به مخالفت بر نخیزند فراهم آورد.  رضا خان در تقلید از آتاتورک در شیوه  قانون پوشش نیز، با سخت گیری بیشتری، عقب نماند و زنان را واداشت تا در محافل عمومی رفع حجاب کنند.  این اجبار عده ای از زنان شهر نشین را آزاد ساخت ، لکن برای بسیار زنانی روستا نشین ، که بر اساس این طرح دیگر نمی توانستند از چهار دیواری منازل خود پا بیرون گذارند، انعکاسی  منفی داشت.  رضا خان از راه غصب زمین های مردم ، خود تبدیل به زمینداری معتبر شد و در کنار مالکین بزرگ و رجال کشور قرار گرفت .  
هرمقدار بر اقتدار رضا خان افزوده می شد، به همان اندازه هم اختلال ( paranoid )  شخصیت وی بالا می گرفت و دیکتاتور تر می شد .  وی روکشی از قانونی گری همراه با قبول مجلس را حفظ کرده بود ، لکن در واقع از مجلس پنجم  در سال ۱۹۲۶ میلادی تا مجلس سیزدهم  در سال ۱۹۴۱، ایشان بودند که تصمیم می گرفتند چه کسانی حق جلوس در مجلس را دارا هستند .  
تا سال های پایانی دهه  ۱۹۲۰ میلادی درآمد حاصله از سهم  نفت ایران ، که بزرگترین منبع در آمدی ایران بود  ، فقط ۱۶ در صد بود. رضا خان بشدت از مفاد این امتیا ز ( APOC ) که در سال ۱۹۰۱ میلادی به ویلیام ناکس دارسی واگذار شده بود ناراحت بود و همزمان از تحولاتی که در منطقه روی می داد خشمگین می گشت.  یکی از این تحولات برسمیت شناختن دیپلماتیکی کشور همسایه ، عراق ، توسط انگلیس بود.  به گمان وی عراق یک پدیده تصنعی بود که بوسیله انگلستان پدید آمده بود.  آن دیگری بحرین بود .  
از زمان هخامنشیان در قرن سوم پیش از میلاد تا دوران صدر اسلام در قرن هفتم میلادی و پس از آن ، در دوران صفویان ، بحرین تحت کنترل دولت ایران بوده بخش اعظم ساکنان آنجا شیعه بودند و کماکان هستند. از اواخر قرن نوزدهم بحرین تحت الحمایه بریتانیا شد . رضا خان در اوایل دهه سال ۱۹۳۰ کوشش کرد مطالبه حق حاکمیت کند ، لکن از طرف انگلستان عقیم گذارده شد . رضا خان در ماه نوامبر سال ۱۹۳۲ میلادی ،  بعضا از روی انزجار و عمدتا به دلیل تقسیم بندی سود قرار داد نفتی  ( APOC ) ، تصمیم گرفت راسا قرار داد را فسخ کند.  انگلستان هم علاقمند نبود که موقعیت استراتژیکی که قرار داد به وجود آورده بود از دست بدهد،  این شد که موضوع را به پیمان ملل ( Leagu of Nation ) ، که زیر سلطه امپراتوری اروپائی فرانسه و انگلیس بودند ، ارجاع دادند.  حکم پیمان ملل گشایش مذاکرات بین کمپانی نفتی و دولت ایران بود .در پایان مذاکرات رضا خان از تصمیم فسخ قرار داد ( APOC ) صرفنظر کرد .
اگر چه رضا خان از تصمیم خود مبنی بر فسخ قرار داد گذشت ، لکن در پایان مذاکرات از عزت نفسی بر خوردار شد:  مناطق تحت کنترل کمپانی نفت را به مساحت یک چهارم تقلیل یافت –  هنوز هم قریب ۱۰۰،۰۰۰ میل مربع را در کنترل داشت، مبلغ معین و ثابتی در ازاء هر تن نفتی به عنوان حق الامتیاز تعیین گردید و سهمی  برابر با ۲۰ در صد از مجموعه سود جهانی شرکت، که اکنون در عراق و کشورهای تحت الحمایه در منطقه خلیج (فارس )هم به فعالیت پرداخته بود ، مقررشد. این توافق برای کمپانی نفتی  هم بد نبود چرا که اولا هنوز مناطق کلیدی تولیدی در دست آنان قرار داشت  و دوم اینکه تاریخ  امتیاز نامه که قرار بود در سال ۱۹۶۱ میلادی پایان یابد به سال ۱۹۹۳ میلادی تمدید یافت. مضافا اینکه بندهای فراوانی در توافقنامه جدید آورده شده بود که کمپانی نفتی می توانست با استفاده ازآنها بر رقم ۲۰ درصد سهم ایران تاثیربگذارد، مثلا قرارداد مخفی بین کمپانی نفتی ودولت انگلیس درمورد خرید نفت براساس قیمت ” ترجیحی” می توانست رقم درآمد کمپانی را کمتراز آنچه واقعا بود نشان دهد .  
سالهای ۱۹۳۰ میلادی به توالی می گذشت و ایران طی این سال ها به بعضی پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی دست یافته بود لکن این پیشرفت ها در مقابل با شرایط پلیسی که حکومت رضا خان ایجاد کرده بود همراه بود. وی دشمن را همه جا، حتی در میان نزدیکترین هم پیمان های خود، که بعضی ها را نابود کرده بود، می یافت.  روحیه جامعه تضعیف شده بود لکن از بین نرفته بود.  
ایران در آغاز جنگ جهانی دوم اعلان بیطرفی کرد، همانگونه که در جنگ جهانی اول، و بیفایده ، اعلان کرده بود. همانطور که مشاهده کردیم ، آلمان ، در جنگ جهانی اول  کوشش کرد از انزجار مردم  ایران نسبت به نفوذ غیر محقانه  انگلستان و روسیه سوء استفاده کند و این سوء استفاده در اواخر سال ۱۹۳۰ میلادی وسعت بیشتری گرفت.  شرکت های آلمانی در تجدید ساختار اقتصاد ایران، به خصوص در کشیدن خط راه آهن سراسری ایران بسیار موثر بودند.  ایران هم از نتیجه ی معاملات  و داد وستد با آلمان راضی تر بود تا با انگلیس . آلمانی ها از زمینه های نارضایتی عمومی مردم نسبت به انگلیسی ها هم بهره وری می کردند و دستگاه های تبلیغاتی نازی ها نیز از رابطه آریائی بین ایران و آلمان دم می زدند . نازی ها  در همان حال که در ایران موفقیت هائی کسب کرده بودند با انعقاد  قرارداد دیپلماتیک و نظامی  در ماه اوت سال ۱۹۳۹ میلادی با شوروی ( نازی -سوویت ) ، طرفین  پذیرفتند که علیه یکدیگر وارد جنگ نشوند .  همین قرار داد چراغ سبزی بود  تا آلمان بتواند  به این بهانه که انگلستان به لهستان اعلان جنگ داده است، آن کشور را اشغال کند .  
 انگلستان از آغاز سال ۱۹۴۰ میلادی جهت حراست از منابع نفتی و پالایشگاه عظیم کمپانی در آبادان به بسیج یک ارتش بزرگ هندی برای اشغال خوزستان دست زد . سفیر انگلیس در تهران، جناب ریدر بولارد ( Reader Bullard )، هم شاهد تمایلات شاه به نازی ها بود . وی مشاهداتش را به لندن گزارش می کرد و سوء ظن انگلستان، زمانی که شاه شخصی که به  طرفدارآلمان بودن معروفیت داشت را به نخست وزیری منصوب کرد،  تبدیل به یقین شد.  روزنامه تایمز نوشت ” توریست های” آلمانی – حدود ۴،۰۰۰نفر و با ویزاهای کوتاه مدت – همه جا در ایران به چشم می خورند. معروف بود که دو تن از  تکنیسین های آلمانی که در اداره رادیو تهران کار می کردند مامورین سرویس امنیتی آلمان بودند. همچنان که اخبار مربوط به پیروزی های اکسیس ( Axis) ( آلیانسی متشکل از آلمان، ایتالیا و ژاپن – مترجم ) و شکست های الید( Allied ) (متشکل از سه کشور عمده ، شوروی ، فرانسه و انگلستان ، ودر دوره های پراکنده آمریکا و چین – مترجم ) به گوش جهان می رسید ، شاه روی جبهه پیروز، آلمان ، حساب باز کرد. اما هیتلر دچار ضرر بارترین اشتباهات استراتژیک رهبری خویش شد. آلمان در روز ۲۲  ماه ژوئن سال ۱۹۴۱ میلادی با اشغال جمهوری شوروی به قرار داد نازی – سویت پشت کرد و انگلستان و شوروی را بار دیگر هم پیمان کرد .  
نه روز پس از آن بولارد از نخست وزیر ایران خواست که چهار پنجم آلمانی ها را  از ایران اخراج کند . استدلالش این بود که آنان درست زیر بینی شاه دست به اعمالی میزنند که خلاف  قرار اعلان بی طرفی ایران در جنگ است.  این اعتراضات با ورود شوروی به صحنه به تصریح اعتراض نامه ای رسمی از سوی دو کشور انجامید که طی آن از آگاهی به عملیات آلمانی ها خبر می داد و طی آن خواسته شده بود که همه آلمانی ها  به استثنای تعداد قلیلی از ایران اخراج شوند .   
شاه از پاسخگوئی به این خواسته ها صرفا طفره رفت.  وی نمی خواست دست به کاری آنچنان جدی که باعث رنجش هیتلر شود بزند. این تصمیم وی درست از آب در نیامد.



                                              پایان فصل هفتم

برای خواندن بخش پیشین :