انقلاب مجازی – رامین کامران

ایرانیان طی جنبش­های اجتماعی معاصر از رسانه های موجود و بخصوص وسایل ارتباطی دوران استفاده كرده اند. امروز هم نوبت اینترنت است. استفاده از این وسیله و نیز بعد مجازی جنبش اعتراضی اخیر بسیار جلب توجه كرده و موجد تصورات و خوشبینی هایی شده كه همهٌ آنها بجا نیست. مسئله به حلاجی كردنش می­ارزد چون در آیندهٌ جنبش فعلی و به هر صورت مملكت مؤثر است.

ایدئولوژی رسانه ای

هر رسانهٌ جدیدی، جدا از امكانات نوینی كه عملاً فراهم می­آورد، میتواند موجد افكار و اوهام ایدئولوژیك نیز باشد و از بابت خاصیت هایی كه دارد یا تغییراتی كه میتواند در حیات فردی و اجتماعی مردم پدید بیاورد، خیالات مختلفی را به همگان القأ نماید. بار ایدئولوژیك اینترنت، از ابتدای پیدایش، بسیار بالا بوده است و شاید بتوان گفت كه این بار به تناسب حتی از مورد روزنامه هم كه قرار بود در عصر روشنگری عامهٌ مردم را از وقایع جهان مطلع و برای شركت در تصمیم­گیری های سیاسی آماده سازد، بیشتر است. این ایدئولوژی از قماش فردگرایی قاطع و افراطی است كه همیشه در زادگاه اینترنت كه آمریكا باشد، خواستار و رواج داشته است. فردگرایی نه فقط به معنای ارج نهادن به فرد كه به هر صورت چند قرن است در دنیا شایع شده و یكی از شاخص های عمدهٌ تجدد و لیبرالیسم است، به معنای پس زدن و بی اعتبار یا گاه بی مقدار شمردن هر آنچه كه آزادی فرد را محدود مینماید، خواه دولت باشد و خواه گروه هایی كه  در جامعه بین فرد و دولت قرار میگیرند. نكته در این است كه آحاد مردم آخرین مرجع دمكراسی هستند ولی تا وقتی تنها هستند توان متعادل ساختن قدرت دولت و محدود ساختن امكانات آنرا ندارند. آنچه كه واقعاً بین نیروی قاهر دولت و افراد انسان حائل میگردد به آنها مجال میدهد تا بتوانند به آزادی زندگی كنند، وجود گروه هایی است كه افراد انسان را جدا از رابطه شان با دولت به یكدیگر می­پیوندد، حال چه گروه خویشاوندی باشد، چه اقتصادی، چه سیاسی… فرد تنها و بی پشتوانه بیش از آنكه بتواند ضامن دوام دمكراسی باشد خوراك حكومتهای توتالیتر است. این حكومت­ها هستند كه بنا به اصطلاح معروف جامعه را «اتمیزه» می­كنند، یعنی تمامی بندهای مستقلی كه افراد آنرا فارغ از قدرت دولت به هم می پیوندد، از هم میگسلند تا بتوانند تابع دستگاه دولتشان سازند.

در اینترنت ما با افراد پراكنده و بسیار آسیب پذیر طرفیم. البته امكان گرد هم آمدن و شبكه ساختن در این سپهر مجازی نیز ممكن است و می­بینیم كه انجام هم می­شود ولی بر خلاف آنچه كه تصور می­شود همیشه آسان نیست و همگان در جهت حفظ آزادی فرد عمل نمی­كند. اول به مورد افراد تك تك بپردازیم تا برسیم به شبكه های ارتباطی.

امكانات سؤاستفاده

هروقت صحبت سؤاستفاده از اینترنت می­شود توجه همگان (چنان كه غیر منطقی هم نیست) به دو نقطه معطوف می­گردد:

 اول رقابت دولت­های مختلف با یكدیگر كه صاحب بیشترین امكانات و بهترین وسائل در این زمینه هستند و دائم مشغول كسب خبر از همدیگر؛

دوم كسب خبر دولتها از زندگی خصوصی مردمان عادی كه دغدغهٌ روزمرهٌ گروه های مدافع آزادی های فردی است و از فضولی در كارت های الكترونیكی تا استراق سمع تلفنی، كامپیوتری و خواندن ایمیل و خلاصه هر چیزی را كه از مجرای تبادلات الكترونیكی بگذرد شامل می­گردد.

در مورد جنبش های مردمی با نوع سومی از سؤاستفاده از اینترنت مواجه هستیم كه یك طرفش گروه های سیاسی و دولت­ها هستند و طرف دیگرش افراد عادی منتها موضوع آن سیاسی است، نه خصوصی. اینجاست كه مسئله برای آیندهٌ ما مهم می­شود. بخصوص كه در جریان حركت های اعتراضی توجه همگان به حكومتی معطوف است كه با آن مبارزه می­كنند (به عبارتی دولت نامتبوعشان) و اگر از دخالت و تعقیب و ضربه دیدن از این حكومت در امان بودند احساس امنیت كامل می­نمایند كه احساس كاذبی است. باید توجه داشت كه دول خارجی نیز می­توانند در این فرآیند اعتراضی و احیاناً انقلابی دخالت بكنند و روشن است كه این دخالت را فقط از مجرای دیپلماتیك یا از دیگر مجاری رسمی یا عمومی انجام نخواهند داد. آنجایی كه صحبت از دخالت پنهان در میان باشد حوزهٌ اینترنت فرصت بسیار خوبی برای كار فراهم می­آ ورد.

تماس

دورانی كه پیك­های انقلابی را با هویت جعلی و ریش و سبیل قلابی به اطراف و اكناف روانه می­كردند گذشته است وامروز  تماس­های همهٌ ما، تماس­هایی كه در شرایط انقلابی بسیار وسیع و حیاتی می­گردد، از مجاری الكترونیكی می­گذرد. مشكل در این است كه نه فقط خود این تماس­ها بلكه حتی محتوای آنها در معرض بازرسی است بدون اینكه كسی كسی را لو بدهد، حتی ردی از این بازبینی باقی بماند یا اصلاً لزومی به دستگیری احدی باشد.

در وقایع اخیر روشن شد كه حكومت اسلامی در این زمینه پیشرفته ترین وسائل را تدارك دیده تا اختیار كار از دستش به در نرود و مجبور نشود مثل جنبش دانشجویی هجده تیر، فقط با از كار انداختن شبكهٌ تلفن همراه از بروز واقعه ای كه برایش در حكم فاجعه است، جلوگیری كند. سلسله بازداشت­هایی هم كه از روز شروع حركت تا به امروز ادامه یافته است (و هنوز پایان نگرفته) به مقدار زیاد به همین فناوری متكی بوده است.

در عین حال نباید این را هم از یاد برد كه اگر جمهوری اسلامی توانسته امكانات این نوع كنترل را فراهم بیاورد دولت­های بزرگ كه از بابت تكنولوژیك متكی به دیگری نیستند و در صف اول نوآوری های الكترونیكی قرار دارند ، این كار را با راحتی بیشتر انجام می­دهند. شاید استفاده ای كه از امكانات خود میكنند آنی نباشد ولی ممكن هست و در شرایطی كه لازم باشد انجام هم خواهد شد و منطقاً در جهت امتیاز دادن به یكی از طرف­های دعوا صورت خواهد گرفت، طرفی كه بتواند منافع دولتهای مورد بحث را تأمین سازد.

خبرگیری

خبرگیری ما از اینترنت دو صورت دارد:

یكی با مراجعه به سایتهای خبری و سیاسی و دیگر با رد و بدل كردن ایمیل.

 طبعاً با شروع اعتراضات اخیر میزان مراجعهٌ همه به سایت­های مختلف افزایش یافته است و از آن مهم­تر مقدار ایمیل هایی كه به هركدام ما می­رسد چند برابر شده است. در مورد سایت­ها، اخباری كه می­دهند هر چه باشد، این امتیاز هست كه سیاست آنها كمابیش برای مراجعه كنندگان روشن است و همین آشنایی بهترین معیار است برای ارزیابی مطالبی كه انعكاس می­دهند. در مورد پیام­هایی كه دریافت می­كنیم این كار بسیار مشكل و گاه غیرممكن است. چون نامه ها معمولاً با هویت نامعلوم می­رسد و گاه پیام­هایی كه از یكی از این فرستنده های حرفه ای میاید به اندازه ای پرشمار و متنوع و مغشوش است كه گرایش سیاسی فرستنده را (لااقل تا مدتی) استتار می­كند..

در شرایط بحرانی كه فرصت برای وارسی صحت اخبار كم است و گاه باید به سرعت بر اساس آنها اتخاذ تصمیم نمود، خبر متواتر به خبر صحیح تبدیل می­شود و صرف تكرار از چند و حتی گاه یك منبع، جای مقابلهٌ منابع مختلف را می­گیرد. ضرب خبررسانی مكرر سپر نقد همه را در معرض فرسایش قرار می­دهد و اینترنت قدرت آتش این شیوهٌ خبررسانی را كه تا به حال در انحصار شبكه های بزرگ و وسیع خبری و تبلیغاتی بود عملاً در دسترس گروه های نسبتاً كوچك قرار داده و برای دولتهایی كه میخواهند از این راه بر حوادث تأثیر بگذارند نیز وسیله ای كم خرج و پربازده فراهم نموده است. در اینجا صحبت از دستور دادن به این و آن نیست، از كوشش برای كنترل كردن افراد از طریق اطلاعاتی است كه در اختیارشان قرار می­گیرد، نه با قنع كردنشان، با فرسودن قوهٌ تمیزشان.

پخش خبر (درست یا نادرست بودنش تفاوتی نمیكند) در اینترنت (یا در سطح جامعه) به همان شكلی صورت می­پذیرد كه رواج بیماری های واگیردار. روند شیوع این بیماری ها سال­هاست كه توسط متخصصان این نوع بیماری ها (épidémiologiste ) نه فقط تئوریزه شده بلكه حتی در قالب مدل­های ریاضی بیان گشته است. اشارهٌ كوچكی بكنم و بگذرم. این مدل سازی ها فقط استفادهٌ بهداشتی ندارد و برای بهینه سازی كاربرد سلاح ها میكربی هم بسیار مفید است. اخباری كه گاه در میان ما پخش میشود به این نوع دوم شبیه تر است تا چیز دیگر.

شبكه سازی

برسیم به وجه جمعی كار و آنجایی كه فرد باید بتواند با جا گرفتن در این گروه و آن شبكه خود را از تهدید خطرات اینترنت محفوظ بدارد.

خود جامعه شبكه ایست از مراودات مختلف (سیاسی، اقتصادی، مذهبی، خویشاوندی…) و كاری كه شبكه هایی نظیر فیس بوك انجام میدهند ایجاد مجالی مجازی است برای برقراری این نوع مراودات. استفاده از این شبكه ها كه رواج بسیار هم گرفته است برای تمامی كسانی كه از آن استفاده میبرند مغتنم و مطبوع است، بخصوص اگر در كشوری زندگی كنند كه ساده ترین دادوستدهای اجتماعی در آن ممنوع و لااقل مشكل است. در وضعیتی كه دولت با جامعه درافتاده این شبكه های مجازی یاوری است برای رفع مزاحمت های موجود در حیات اجتماعی و به هر صورت غنیمت است.

استفاده از این نوع شبكه ها دو خطر ایجاد می­كند كه هر دو می­تواند بسیار برای مبارزه عواقب وخیم داشته باشد. اول از همه اینكه نوعی نقشه برداری از جامعه به دست میدهد كه تا به حال هیچ دولت توتالیتری امكان انجامش را نداشته است (چه كسانی با چه كسانی در ارتباط هستند، با چه فاصله از هم خبر می­گیرند، موضوعش رابطه شان چیست، وجوه اشتراكشان كدام است…). كسی كه به این اطلاعات دسترسی پیدا كند نوعی نقشه در اختیار خواهد داشت كه برای اطلاع از وضع بخشی از جامعهٌ ایران (بخشی كه مشتری این شبكه های مجازی هستند، یعنی در درجهٌ اول جوانان) و نیز دخالت در آن بسیار باارزش است.

البته شركت­های خصوص كه این امكانات را در اختیار مردم قرار می­دهند مدعی این هستند كه اطلاعات موجود در كامپیوترهایشان برای احدی قابل دسترسی نیست و همه چیز به صورتی انجام میپذیرد كه فقط كاربران از آنچه كه میكنند اطلاع داشته باشند، به علاوهٌ اینكه هویت واقعی گروه اخیر در هر حال محفوظ می­ماند و…

این حرف­ها در حد تبلیغات است. تمامی تاریخ رمزبندی و رمزشكنی از تناوب بین این قبیل ادعاها و باطل شدنشان ساخته شده است. اگر رمز شكسته بشود و اطلاعات درز بكند شركت عرضه كنندهٌ خدمات بیش از اظهار تعجب و عذرخواهی كاری نخواهد كرد. از این گذشته دسترسی به اطلاعات همیشه مستلزم رمزشكنی نیست. راه بسیار ساده تر و كم دردسرتر وارد شدن از در عقب، یعنی مراجعه به مدیران شركت ارائه كنندهٌ خدمات یا حداكثر جاسوسی در این مؤسسات است.

همكاری گوگل و یاهو با دولت چین كه یكی در فیلترینگ شریك دولت شد و دیگری اطلاعات مربوط به مبادلات ایمیلی را در اختیار حكومت گذاشت، اخیر است و از یاد كسی هم نرفته. به هر حال جایی كه صرفاً مسئلهٌ سود و سرمایه در میان باشد از این اتفاقات زیاد می­افتد. وقتی دول خارجی بتوانند چنین خدماتی بگیرند حكومت كشوری كه این شركت­ها در آن بنیان نهاده شده می­تواند از انگیزهٌ وطن پرستی مدیران و كاركنان آنها نیز استفاده كند و از آنها بخواهد تا به این ترتیب به وطنشان خدمت نمایند. این بار صحبت از این شد كه از شركت تویتر خواسته شده است تا به روز كردن سیستم هایش را عقب بیاندازد تا به حركت بزرگ مردم ایران لطمه نخورد. توجه داشته باشیم كه این درخواستها میتواند در جهات دیگر هم صورت بپذیرد و نه فقط از رأس دولت.

شخصیتهای مجازی یا دروغین؟

هویت مجازی همانطور كه هویت واقعی كاربران عادی را پنهان و به عبارتی مجهول الهویه شان می­كند (باز یادآوری می­كنم كه این پنهان شدن به معنای محفوظ بودن نیست) به كسانی كه بخواهند بر تصمیمات و كنش­های كاربران (نه فقط در دنیای مجازی، بلكه در جهان حقیقی) تأثیر بنهند، امكان می­دهد تا از طریق این هویت­ها كه گاه اختیار چندین تای آنها را میتوان بر عهدهٌ یك نفر نهاد، عمل بكنند. واحدهای عملیات اینترنتی كه در كشورهای گوناگون وجود دارد و روز به روز هم در حال توسعه است، برای همین كارهاست.

استفاده از این شبكه ها برای پخش اطلاعات مورد نظر می­تواند به صورت بسیار دقیق­تر از آنچه كه در كل اینترنت ممكن است و بالاتر  به آن اشاره نمودیم، انجام بپذیرد. در نظر گرفتن وسعت شبكه و نوع و فركانس تماس ها، هدف گیری و تأثیرگذاری را به صورت بسیار ظریفتر ممكن میسازد. البته صرف واگیر دادن خبر الزاماً باعث نمیگردد همهٌ كسانی كه در معرض اطلاعات پخش شده قرار گرفته اند حرف را باور كنند و واكنش مشابهی از خود بروز دهند ولی در مواقع بحرانی كه مردم به اقتضای شرایط بیشتر در معرض نشان دادن واكنش­های عاطفی یا لااقل سریع قرار دارند، امكان این هست كه با حرف منطبق با انتظار یا مطابق میلشان زودتر از موارد عادی مجاب شوند. در این گونه شرایط بسا اوقات همان عكس العمل اولیه كافیست چون دینامیسم جریان به قدری پرشتاب است كه راهی برای بازگشت و تصحیح نمی­ماند.

نتیجه

ایدئولوژی اینترنت فردگرا و دمكرات و حتی بی سالار است ولی از نزدیك كه نگاه كنید می­بینید كه این فقط همان ایدئولوژی كار است نه حقیقتش. این وسیله در عمل به هیچ­وجه مروج توسعهٌ یكسرهٌ آزادی فردی نیست و در شبكهٌ وسیع اینترنت فرد بسیار تنهاتر و بی دفاع تر از آنیست كه تبلیغ می­شود. این تصور كه  وسیله ای تكنیكی پیدا شده كه كار سیاسی را آسان یا بی مخاطره می­كند، جای كوشش و سازماندهی در صحنهٌ جامعه را می­گیرد و آنرا نالازم می­سازد حرف مفت است. دمكراسی با این تكنیك و آن تكنیك تضمین نمی­شود، فقط با همت و هشیاری مردم است كه شكل می­گیرد و بر پا می­ماند. مشكل سیاسی چارهٌ تكنیكی ندارد، را ه حلش سیاسی است. در این شرایط آنتی ویروس واقعی شعور آدمیزاد است نه این دیسك هایی كه در قوطی می­كنند و می­فروشند.

محض تأكید بر دو لبه بودن ابزار تكنیكی، حال چه كامپیوتری و چه غیر از آن، دو مثال كوچك بزنم.

كیست كه مختصری فرهنگ سیاسی داشته باشد و یك بار پای فتوشاپ بنشیند و جای استالین را خالی نكند كه چگونه سرویس عكاسی حزب كمونیست را تمام عرض و طولش به كار میانداخت تا یك جا عكس تروتسكی و جای دیگر تصویر بوخارین را بردارند به جایشان شمایل رهبر كبیر را بگذارند. اگر این نرم افزار در اختیارش بود می­توانست با خیال راحت، با حداكثر سرعت و با حداقل پرسنل كار را به انجام برساند و بیشتراعضای سرویس عكاسی را هم بفرستد به سیبری كه حقیقتاً و نه مجازاً تا دلشان می­خواهد آب خنك بخورند.

مورد ایمیل های سیلابی و شبكه سازی فیس بوك و تویتر هم گاه یادآور گوبلز است كه از دنیا رفت و ندید كه از چگونه وسایلی می­توان برای پخش خبر و شایعه یكجا استفاده كرد و با چه كارآیی و زحمت كمی خبر نادرست را به حد شیاع تكرار كرد و هر گروهی را با آن به طریقی تحت نظر گرفت و بازی داد.

اگر این دو نفر از این همه پیشرفت تكنیكی و بخصوص از پیدا كردن این عقبهٌ پرشمار مطلع بشوند احتمالاً لبخند رضایتی بر لبانشان خواهد نشست. البته اگر در آنجایی كه هستند فرصتی برای لبخند باشد.

رامین كامران

سپتامبر  2009