لزوم نئولائیسیته برای کاهش تبعیض بین زن ومرد درایران-شیردخت زیارتی

دکتر در اقتصاد آموزشی از دانشگاه سوربن.استاد سابق دانشگاه و مشاور سازمانهای بین المللی (یونسکو، برنامه توسعه سازمان ملل، اتحادیه اروپا و مدیر پروژه مطالعاتی بانک جهانی

– ایران در خاورمیانه قرار دارد و زنان در این منطقه مشکلات مشابهی دارند . مقایسه ای می کنم بین بعضی از این کشورها با هدف پیدا کردن راهکارهایی برای کاهش تبعیض بین زن و مرد و سپس از نئولائیسیته که برای کشورهای اسلامی تدوین کرده ام سخن خواهم گفت .

– مجمع جهانی اقتصاد هر سال گزارشی از مقایسه میزان تبعیض بین زن و مرد در کشورهای جهان منتشر می کند که آن را “شاخص شکاف جنسیتی ” می نامند . بر اساس ۴ نماگر آموزش، سلامت      ( بهداشت و درمان ) ، شرکت در امور اقتصادی و سیاسی زنان در مقایسه با مردان در کشورها ، تبعیض جنسیتی را ارزیابی می کند. بالا بودن میزان این شکاف نشان دهنده ضعیف تر بودن جایگاه

زنان در آن کشور است .

– تازه ترین گزارش که مربوط به سال 2024 میلادی است نشان می دهد که از ۱۴۶ کشور دنیا که آمار موجود بوده است ، ایران در ردیف ۱۴۳ یعنی یکی از پائین ترین رتبه ها از نظر برابری زن و مرد را داشته است. آمارهای سال ۲۰۲۳ نشان داده بود که تنها سه کشور افغانستان ، چاد ، الجزایر در رتبه های پائین تر از ایران قرار داشتند . که در 2024 سودان آمار داده و پائین تر از ایران است . 142 کشور دیگر تبعیض کمتری بین زن و مرد نسبت به ایران داشته اند . وضعیت ایران در عرض دو سال تغییری در رتبه نکرده است .

در اقتصاد کشورهای اسلامی بنگلادش ، سودان ، ایران ، پاکستان ، هند و مراکش از نظر درآمد برای کار مساوی تفاوت بین زن و مرد حدود 3۰ درصد است ، نرخ مشارکت زنان در نیروی کار برای همه این چند کشور زیر50 در صد است که کمترین آن برای ایران 1/20 درصد است ( 14 درصد شاغل و بیش از 6 درصد در جستجوی کار )

– اگر از نظر دسترسی به آموزش ، رتبه زنان ایران را با سایر کشورها بنگریم رتبه ایران ۱۰۲ از ۱۴۶ کشور که آمار داده اند است . از نظربهداشت و بقاء هم رتبه ۱۱۶ از ۱۴۶ را زنان ایران دارند . ولی از نظر توانمند سازی سیاسی و اقتصادی  این رتبه بسیار پائین است و رتبه 142 از ۱۴۶ کشور را زنان ایران دارند.

– در ایران گر چه در کل 97 در صد باسواد داریم ( سال 1403 شمسی ) اما شکاف 6 درصدی هنوز بین سطح سواد زن و مرد وجود دارد و بیسوادان بیشتر زن هستند .

– از سوی دیگر ده کشوری که بهترین رتبه ها را با توجه به شاخص شکاف جنسیتی داشته اند عبارتند از : ایسلند ( که تعداد نمایندگان زن در پارلمان پیش از مردان هستند ) ، نروژ، فنلاند ، نیوزیلند ، سوئد ، آلمان ، نیکاراگوئه ، نامیبیا ، لیتوانی و بلژیک .

در این کشورها وضعیت زنان پیشرفت چشمگیری داشته است و تبعیض بین زن و مرد تقریبا برطرف شده است ، گرچه در بعضی مثل آلمان هنوز دستمزد و حقوق زنان برای کار مساوی از مردان کمتر است .

– نگاهی به وضعیت زنان در کشورهای اسلامی بیاندازیم.

جهان اسلام شامل ۵۷ کشور می شود که از نظر تبعیض بین زن و مرد نسبت به سایر کشورهای دنیا وضع اسف باری دارند . تبعیض در کشورهای خاورمیانه به اوج خود می رسد . زنان در این کشورها با موانع قانونی ، فرهنگی و بخصوص مذهبی روبرو هستند . تحولات عمیق و وسیع اقتصادی و اجتماعی به تغییرات مثبتی بر وضعیت زنان در جهان منجر شده است ولی در کشورهای اسلامی و بخصوص خاورمیانه هنوز این روند کند است .

– طی دهه های اخیر به عنوان راهکار برای کاهش تبعیض های جنسیتی ، تعدادی از این کشورها رویکردی با سهمیه بندی اعمال کرده اند. مثلاً در حوزه سیاسی اختصاص سهمیه معینی از تعداد کل نمایندگان مجلس برای زنان را در نظر می گیرند و هم چنین برای انتصاب آنها در پستهای مدیریتی در حوزه اقتصادی سهمیه قائل شده اند .

در کشورهای همسایه و خاورمیانه تبعیض جنسیتی چگونه است ؟ این کشورها عبارتند از عربستان سعودی ، امارات متحده عرب ، ایران ، عراق ، سوریه به علاوه کشورهای همسایه ، پاکستان ،

آذربایجان و ترکیه که به آن افغانستان را اضافه کردیم .

به طور کل رتبه تبعیض بین زن و مرد در این کشورها به مراتب از سایر نقاط جهان و حتی از بقیه کشورهای اسلامی بیشتر است .

البته استثناء هم وجود دارد و آن آذربایجان است . به مقایسه این کشورها بپردازیم . آخرین آماری که از هر یک موجود است بیان می شود .

– آذربایجان در شاخص تبعیض جنسیتی در سال ۲۰۲۰ میلادی ، رتبه ۹۴ را بین کشورهای دنیا و رتبه اول را در بین کشورهای خاورمیانه داشته است . در همان سال ایران در ردیف 148 از 153 کشور بوده است یعنی 54 رتبه کمتر از آذربایجان لائیک بوده است .

دلیل رتبه نسبتا خوب آذربایجان در مقایسه با سایر کشورهای منطقه لائیک بودن قوانین و داشتن تضمین اجرایی و داشتن گذشته مادرسالاری است . گذشته کمونیستی و 65%  جمعیت “خدا نا باور” هم اثر بسزایی در این مورد داشت .

ترکیه : ترکیه در زمان آتا تورک با لائیسیته پیشتاز حق رای به زنان در ۱۳۰۹ شمسی بود . ( در ایران در دهه ۴۰ به زنان حق رأی داده شد . اما در ایران مانند ترکیه این امر ناشی از جنبشهای برابری طلبانه زنان نبود و ساختار سیاسی به شدت مردانه بود و این حق رأی تاثیری در وضعیت

زنان ایجاد نکرد) .

 – در شاخص شکاف جنسیتی در سال ۲۰۲۰ رتبه ترکیه ۱۳۰ بین ۱۵3 کشور بوده است. ( در همان سال ایران دین سالار رتبه 148 را دارا بوده که فقط ۱۸ رتبه پائین تر از ترکیه سکولار بوده است. )

تفاوت سکولاریته در ترکیه و لائیسیته در آذربایجان ۳۶ رتبه در تبعیض بین زن و مرد را نشان می دهد . تعجب آور است که تلاشهای زنان ترک نتوانسته فرهنگ مردسالار اسلامی را تحت تأثیر قرار دهد . مثلا ۳۱ درصد اساتید دانشگاه در ترکیه ، نزدیک به ۲۰ درصد مدیران شرکتها زن هستند . هم چنین ترکیه ۴۸ نماینده زن در پارلمان دارد . 22 درصد سفیران نیز زن هستند . ترکیه که قسمتی از خاکش در اروپاست و بسیار توریست اروپائی از آن دیدن می کنند و انتظار می رود که بر فرهنگش تأثیر بگذارند . سکولاریته نتوانسته بر ساختار سیاسی مردانه ، سنتها و فرهنگ اسلامی تأثیر مهمی داشته باشد . موانع جدی در راه تحق حقوق زنان همچنان وجود دارد.

مقایسه سه کشور ایران دین سالار ولایت مطلقه فقیهی و ترکیه سکولار و آذربایجان لائیک که هرسه اسلامی هستند ، نشان می دهد که سکولاریته تغییری در فرهنگ مرد سالار اسلامی نداده و تفاوت ناچیز بین دو رتبه ایران دین زده و ترکیه را باید از نزدیکی ترکیه به اروپا دانست . آذربایجان لائیک تفاوت قابل ملاحظه ای با ایران فعلی و ترکیه را نشان می دهد. اما حتی آذربایجان هم ردیف ۹۴ را درشاخص تبعیض دارد که نشانه ناکافی بودن لائیسیته است.

آیا اقدامات کشورهای اسلامی در زمینه کاهش تبعیض بین زن و مرد موثر بوده است؟

برای جواب نظری به عربستان سعودی بیاندازیم . عربستان سعودی قبلا دو رتبه از ایران پائین تر بوده است ولی بعد از اقداماتی توانسته چهار رتبه وضعیت را بهبود بخشد و امروزه از ایران دو رتبه بالاتر رفته است .

عربستان در ۲۰۲۰ رتبه ۱۴۶ را بین 153 کشور داشته است ( ایران در همان زمان رتبه ۱۴۸ را داشته است ) . در عربستان زنان در 2011 میلادی حق رأی بدست آوردند . با سهمیه بندی ۳۰ درصد کرسی های مجلس به زنان اختصاص داده شد . ایران هم می تواند سهمیه بندی را اعمال کند و میزان مشارکت سیاسی زنان را بالا ببرد . عربستان مهد اسلام است و می توانست مدلی برای ایران اسلام زده باشد .

– در عربستان با روی کار آمدن ملک سلمان بن عبد العزیز آل سعود ، تحول بی سابقه ای شروع شد و محدودیتها از مسیر پیشرفت زنان برداشته شد . زنان در گذشته نه تنها حق رانندگی نداشتند و میبایست در سفرها همراهی “ولی” را می داشتند ، همراهی یک مرد که آن را “ولی” لقب می دادند بخصوص برای اشتغال زنان مانع بزرگی بود اما با عهده داری امور مملکت به دست ملک سلمان ، مشارکت زنان در سال ۲۰۱۹ میلادی در بخشهای اقتصادی به ۳۲ درصد رسید . مقایسه کنید با زنان ایران که درصد اشتغالشان علارغم تحصیل کرده بودن آنان فقط ۱۴ درصد است . شمار زنان در بخشهای دولتی عربستان از مرز ۴۱ درصد فراتر رفته است . بهر حال باید گفت این پیشرفتها بیشتر کمی وعددی بوده است و از نظر کیفی در مقابل سنت ها و فرهنگ اسلامی نتوانسته تحول فرهنگی ایجاد کند . رتبه  ۱۴۶ در شاخص همچنان پایین است . البته از ایران فعلی بهتر است .

– امارات متحده عربی ، در شاخص شکاف جنسیتی رتبه ۱۲۰ را داراست که وضعیتی بهتر از ترکیه و بخصوص ایران دین زده شیعه ولایت مطلقه فقیتهی دارد . دلیل این تفاوت ، برابری دستمزد زن و مرد برای کار مساوی و تضمین اجرائی آنست . البته شرکتهای خارجی بیشتر در امارات متحده عربی هستند و فرهنگ اسلامی نتوانسته موجب تبعیض در دستمزدها و حقوق زن و مرد بشود . در ایران فعلی زنان برای کار مساوی با مردان ۴۲ درصد دستمزد کمتری دریافت می کنند که بیشتر از تفاوت در مزایای شعلی ناشی می شود .

– زنان ایران فارغ از سیاست زن ستیز مرد سالار ولایت فقیهی  خودشان تلاش فراوانی می کنند که نابراری جنسیتی را کاهش دهند. اگر در سال ۱۳۵۷ شمسی تنها 6 درصد از فارغ التحصیلان را زنان تشکیل می دادند ، اکنون بیش از 44 درصد هستند . حتی در کنکور دانشگاهی ۶۱ درصد قبولی ، به زنان و دختران تعلق داشته است . اما هنوز با وجود کاهش نابرابری در سطح آموزشی و بهداشتی ، به دلیل پائین بودن درصد اشتغال زنان که 14 درصد است و ناچیز بودن فرصتهای سیاسی ، در آمار بین المللی در وضع بسیار نامناسبی هستند . در ایران 3 میلیون زن سرپرست خانوار وجود دارند که 12 درصد آنها زیر خط فقر قرار دارند . برابری دستمزد زنان برای کار مساوی با مردان باید نه تنها قانونی باشد بلکه تضمین اجرایی هم داشته باشد . 

جدول1- تفاوت دستمزد زن و مرد در ایران برحسب موقعیت شغلی، سال ۱۴۰۰ شمسی ( ۲۰۲1 میلادی) :

رده شغلی	اختلاف حقوق بین آقا و خانم
مدیر ارشد	37 درصد آقایان بیشتر
مدیر میانی	27 درصد آقایان بیشتر
کارشناس	12 درصد آقایان بیشتر

در ایران ولایت مطلقه فقیهی نه تنها تبعیض بین زن و مرد کم نشده ، حتی ثابت هم نمانده و روز به روز بیشتر می شود . شاخص شکاف جنسیتی در عرض 6 سال نشان می دهد که رتبه ایران از 138 به 143 پائین افتاده است و بدتر از گذشته هم شده است .

یکی از عوامل در شاخص شکاف جنسیتی مشارکت سیاسی زنان است . در عرض 45 سال که ناجمهوری اسلامی ولایت استبدادی فقیه بر ایران حکومت می کند تنها دو وزیر زن داشتیم . یک وزیر زن برای بهداشت در زمان رئیس جمهوری احمدی نژاد و هم اکنون نیز با رئیس جمهوری پزشکیان ، یک وزیر زن برای مسکن داریم .

زنان نماینده مجلس اگر چه تحصیل کرده هستند ولی تعدادشان بسیار ناچیز است. در سال ۲۰۲۴ میلادی از بین 290 نماینده مجلس دوازدهم شورای اسلامی در ایران فقط ۱۴نفرشان زن هستند . ایران ۳۱ استان دارد . بسیاری از استانها هیچ نماینده زنی ندارند . از جمعیت ۸۶ میلیونی در ایران ۵۵ میلیون واجد شرایط رأی دادن هستند . نیم این جمعیت زن هستند . تقریبا برای هر 2 میلیون نفر زن یک نماینده منتصب کرده اند . در حالیکه برای هر 1 میلیون مرد بیش از ۱۰ نماینده وجود دارد . در مجلس ششم خبرگان رهبری هم که همزمان برگزار می شد هیچ زنی را راه ندادند .

جدول 2- رتبه و نمره در شاخص شکاف جنسیتی بر حسب کشور در خاورمیانه :

کشور	رتبه در شاخص شکاف جنسیتی	نمره در شاخص شکاف جنسیتی
1- آذربایجان	94	786
2-امارات متحده عربی	120	556
3- ترکیه	130	536
4 – عربستان	146	599
5 – ایران	148	485
6- عراق	152	530
7 – پاکستان	150	465
8 – سوریه	150	465
9- افغانستان در سال ۲۰۲۰ آمار نداشته است .

مأخذ : گزارش مجمع جهانی اقتصاد ، شاخص شکاف جنسیتی ، سال 2020 .

( آمارهای فوق در سال ۲۰۲۳ تغییراتی داشته است ولی برای تمام کشورها آمار قابل مقایسه وجود ندارد . در 2023 فقط 146 کشور آمار داده بودند و ایران رتبه 143 را داشته است . اما در 2020 153 کشور آمار داده بودند و ایران رتبه 148 داشته است . )                                                                 

– نئولائیسیته و لزوم آن برای کشورهای اسلامی

بررسی آمارها در کشورهای اسلامی نشانه آنست که سکولاریته اثر ناچیزی بر تبعیض بین زن و مرد دارد و لائیسیته گرچه لازم است ولی ناکافی است و حریف اسلام سیاسی نیست . در این کشورها به مکانیزم قوی تر مانند نئولائیسیته که نه تنها از نفوذ مذهب در حکومت جلوگیری می کند بلکه با کنترل نهاد مذهبی هم از نظر نیروی انسانی یعنی بر روحانیون و هم از نظر مالی و اموال غیرمنقول آن ، از سلطه دین در جامعه می کاهد و با آموزش وپرورش لائیک ( آموزش رسمی ، نیمه رسمی و غیر رسمی ) به جدائی دین از سیاست و تحول فرهنگی می پردازد .

– نتیجه گیری :

دیده بان حقوق بشر سازمان ملل بیان کرد که فاصله زیادی بین قوانین فعلی جمهوری اسلامی ایران با استانداردهای بین المللی وجود دارد .

کمیسرعالی حقوق بشر در دو مورد ابراز نگرانی خودش را برای ایران بیان کرد که یکی اعدام ها و دیگری تبعیض علیه زنان است.

کنوانسیون رفع انواع تبعیض علیه زنان یک پیمان بین المللی است که از زمان تشکیل آن چهار دهه می گذرد و فقط ۴ کشور عضو آن نیستند که یکی از آنها جمهوری اسلامی ایران است .

سازمان ملل متحد مدت 130 سال برای تحقق برابری زن و مرد در جهان پیش بینی می کند . با نئولائیسیته به تسریع این تحول همت کنیم .

منابع :

1 – شیردخت زیارتی ، اسلام و لائیسیته مدرن ، مصاحبه در کلاب هاوس ایران لیبرال 22 آگوست 2024 ، آرشیو ستون آزاد ، ایران لیبرال . لینک مقاله :

اسلام و لائیسیته مدرن- شیردخت زیارتی

2 – لائیسیته و اثرات در شکوفائی حقوق زنان ایران ، سخنرانی در بحث آزاد جمعه ها ، حزب سوسیال دمکرات و لائیک ایران ، جمعه 24 فوریه 2024 . لینک سخنرانی :

3 – گزارش مجمع جهانی اقتصاد ، شاخص شکاف جنسیتی سال 2020 و 2023 .

https://www.youtube.com/watch?v=Xyg1iapWBA44 – گفتگو با دکتر شیردخت زیارتی در مورد لائیسیته نوین برای ایران ، 4 ژوئن 2024 ، رادیو پارس ، خانم زری عرفانی . لینک مصاحبه :

5 – گزارش حقوق و دستمزد در ایران، سال ۱۴۰۰، توسعه کسب و کار نارین .

6- گزارش جهانی شکاف جنسیتی سال ۲۰۲۴ ، مجمع جهانی اقتصاد ، سایت ایران وایر .