روزشمار تاریخ ایران از 1901 تا کودتای 28 مرداد1953 – حنیف یزدانی

از آنجا که یکی از مشکلات اصلی تحلیلهای سیاسی-اجتماعی بسیاری از صاحب نظران و ایرانیان ندانستن وقایع تاریخی و سیر تحول حوادث در کشور است در این مقاله سعی کرده ام که لیستی از اتفاقات مهم در قرن بیستم را به صورت تیتروار بیان کنم. دانستن این حوادث و توالی آنها برای تحلیل سیاسی از وضعیت روز ایران حیاتی است.

• 1901 امضای قرارداد 60 ساله بین دارسی و مظفرالدین شاه در ازای سهم 16 درصدی در صورت کشف نفت.
• 1906 انقلاب مشروطه پیروز می شود.
• ·        1906 مرگ مظفرالدین شاه و به تخت رسیدن محمدشاه.
• 1907 انگلستان و روسیه بدون اطلاع ایران کشور را میان خود تقسیم می کنند.
• 1908 دارسی بعد از 7 سال بالاخره در مسجد سلیمان نفت کشف می کند.
• ·        1908 آغاز استبداد صغیر. به توپ بستن مجلس توسط قزاقها به فرماندهی لیاخوف روسی و به دستور محمدعلی شاه و حمایت شیخ فضل الله نوری.
• ·        1909 فتح تهران توسط مشروطه خواهان بختیاری و گیلانی و مبارزات ستارخان و باقرخان در تبریز
• ·        1909 فرار محمدعلی شاه به روسیه و به تخت رسیدن احمدشاه. اعدام شیخ فضل الله نوری توسط جمعی از مشروطه خواهان.
• ·        1910 تاسیس ژاندامری توسط دولت سوئد. بدلیل عدم دخالت سوئد در ایران، ژاندارمری نیروی نظامی مستقلتری از قزاق ها و پلیس جنوب که بازوهای نظامی روسیه و انگلستان بودند، به حساب می آمد.
• ·        1913 پیمان قسطنطنیه. پیمان مرزی میان ایران و عثمانی
• 1914-1917 جنگ جهانی اول. ایران با آنکه در جنگ شرکت نکرد توسط سه ارتش روسیه، عثمانی و انگلستان اشغال شد.
• 1917-1919 قحطی بزرگ. بین 2 تا 9 میلیون نفر ایرانی به خاطر احتکار گندم توسط ارتش انگلستان کشته شدند.
• 1915 قیام مردم تنگستان به رهبری رئیسعلی دلواری علیه نیروهای انگلستان.
• اکتبر 1917 در پی انقلاب کبیر در روسیه، ارتش این کشور ایران را ترک کرده و تمامی قراردادهای استعماری را به صورت یکجانبه باطل می کند.
• 1919 انگلستان که فرصت را مناسب یافته بود توسط وثوق الدوله قصد بر مستعمره کردن ایران به صورت قانونی داشت که طرح در مجلس تصویب نمی شود.
• ·        1920 قزاق ها که در زمان ناصر الدین شاه در 1879 توسط روسیه تشکیل شده و در واقع بازوی نظامی روسیه به حساب می آمد توسط ژنرال آیرونساید انگلیسی بازسازی می شده و رضاخان توسط او به فرماندهی قوای قزوین منصوب می شود.
• 1920مصدق والی فارس شد.
• 1920سرکوب قیام محمد خیابانی توسط وثوق الدوله در آذربایجان
• 1921 اگرچه وثوق الدوله شکست خورد ولی اینبار انگلستان تلاش کرد با کودتای سیدضیا-رضاخان نقشه خود را عملی کند. کودتایی که با حمایت مستقیم سفارت انگلستان انجام شد. انگلستان که برای صدور نفت و حفاظت از منافع خود به امنیت نیاز داشت به رضاخان اجازه سرکوب جنبش ها منطقه ایی و حتی عوامل خودش را نظیر شیخ خزعل را داد.
• ·        1921 دولت شوروی در قراردادی از امتیازهای دولت تزاری و بدهی مالی ایران صرف نظر کرد. طبق فصل ششم این قرارداد در صورت حمله یک کشور ثالث به ایران شوروی نیز می تواند در راستای منافع خود به خاک ایران لشکرکشی کند. این بند آشکارا نقض استقلال ایران بود. در پی این قرارداد شوروی دست از حمایت جنبش جنگل می کشد.
• ·        1921 رضاخان تحت عنوان سردارسپه وزیر جنگ می شود. او این مقام را علی رقم جابجایی قدرت بین 5 نخست وزیر حفظ می کند.
• ·        1921 ادغام ژاندارمری و قزاق و تشکیل اداره کل امنیتی.
• 1921 سرکوب جنبش جنگل به رهبری میرزا کوچک خان توسط رضاخان سردار سپه
• 1921 سرکوب جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان توسط حکومت قوام السلطنه
• ·        1923 رضاخان سردار سپه به نخست وزیری منصوب می شود.
• ·        1923 کشتار مردم لرستان به دست امیراحمدی و به دستور رضاخان
• ·        1924 ترور میرزاده عشقی شاعر منتقد رضاخان.
• 1924 سرکوب شیخ خزعل توسط رضاخان.
• 1925 رضاشاه با حمایت انگلستان و در یک مجلس دست نشانده به قدرت می رسد. او در طول زمامداری خود قانون مشروطه را پایمال کرده و به جای یک شاه مشروطه و دکوری به یک دیکتاتور سرکوبگر و اقتدارگرا که بالاتر از قانون بود تبدیل می شود. در پروسه به تخت رساندن او جمعی از سیاستمداران و روشنفکران از جمله محمد علی فروغی، علی اکبر داور، عبدالحسین تیمورتاش، سردار اسعد سوم و نصرت‌الدوله فیروز نقش برجسته ایی داشتند که همگی چندی بعد مورد غضب رضاشاه قرار گرفتند و بجز فروغی که خانه نشین شد، دیگران جانشان را از دست دادند.
• ·        1932 عهد نامه مرزی با ترکیه. طبق این عهدنامه قره سو که در برمبنای ترکمنچای متعلق به ایران بود ولی در دست روسیه باقی مانده بود به ترکیه واگذار می شود. حتی با وجود اینکه طبق قرارداد 1921 کل قرارداده های روسیه تزاری با ایران لغو شده بود. ترکیه همچنین کوه آرارات کوچک را که چندی پیش برای سرکوب دولت خودخوانده کردی آرارات تصرف کرده بود، به مالکیت خود دراورد. در عوض، ترکیه زمین های قطور که طبق قرارداد 1913 بین ایران و عثمانی به ایران واگذار شده بود ولی در تملک ترکیه باقی مانده بود به ایران پس داد. ترکیه در ازاری آرارات دره بارژگه را به ایران تسلیم کرد. اهمیت استراتژیک منطقه قره سو و کوه آرارات کوچک بسیار حیاتی بود و همینک باعث اتصال ترکیه به جمهوری آذربایجان شده است. رضاخان در جواب ماموران ایرانی که مخالف این بخشش بودند گفت «اينها چه اهميت دارد »
• ·        1932 لغو قرارداد دارسی با سوزاندن آن توسط رضاشاه در جلسه وزرا
• ·        1933 تیمورتاش وزیر دربار زندانی و سپس در زندان به دستور رضاشاه کشته می شود.
• 1933 قرارداد دارسی که بیش از نیمی از آن طی شده بود بعد از تهدید انگلستان به حمله نظامی توسط شخص رضاشاه به مدت 60 سال دیگر تمدید می شود. طبق این قرارداد برای هر بشگه 9.4 سنت دلار به ایران می دهند. در حالی که قیمت هر بشگه نفت در 1933، 87 سنت بود و این رقم در 1951 که نفت ملی شد به 2.53 دلار رسیده بود ولی سهم ایران همان 9.4 سنت بود.
• ·        1334 سردار اسعد سوم، جعفر قلی خان وزیر جنگ، به دستور رضاشاه در زندان مسموم و کشته می شود.
• ·        1935 تغییر نام کشور از پرشیا به ایران.
• ·        1935 سفر رضاشاه به ترکیه و دیدار با آتاتورک.
• ·        1935 واقعه کشتار مردم در مسجد گوهرشاد در مشهد به دلیل اجبار مردان به برسر کردن کلاه شاپو.
• ·        1935 عزل محمد علی فروغی از نخست وزیری به دلیل نسبت فامیلی داشتن با اسدی متولی حرم امام رضا که مخالف اجباری کردن کلاه شاپو بود. در تفتیش منزل اسدی نامه ایی از فروغی پیدا شد که در آن بیتی از مولوی برای شرح وضعیت خودش در نقد رضاشاه آورده شده بود: در کف شیر نر خونخواره‌ای/غیر تسلیم و رضا کو چاره‌ای؟

عزل او به خانه نشینی اجباری به دستور رضاشاه می انجامد. به دلیل پشتیبانی انگلستان از فروغی، رضاشاه نتوانست او را از بین ببرد.

• ·        1936 اجبار زنان ایرانی به کشف حجاب.
• ·        1937 خودکشی علی اکبر داور وزیر دادگستری بعد از مورد غضب رضاشاه قرار گرفتن
• ·        1937 زندانی کردن و قتل نصرت‌الدوله فیروز به دلیل مشکوک شدن رضاشاه به لو دادن اسناد زمین خواری اش به مطبوعات غربی.
• 1937 طبق پیمان سعدآباد بخشهایی از ایران به افغانستان و کل اروند رود به عراق که هر دو تحت قیمومیت انگلستان بودند، بخشیده شد. بخش های مهمی از جمله کوه آرارات به ترکیه واگذار شد. البته همانطور که آمد ترکیه بخشی از قریه قطور که در واقع متعلق به ایران بود را باز پس داد.
• ·        1937 سید حسن مدرس در تبعید به دستور رضاشاه کشته می شود.
• 1938 قطار شمال جنوب افتتاح می شود. خط راهن نظامی که با مالیات چای و قند ایرانی ها ساخته شد ولی از هیچ شهر بزرگی عبور نمی کرد. در زمان تصویب طرح، مصدق معتقد به کشیدن خط راهن شرق به غرب بود. طرح های دیگری مانند عبور از شهرهای خرم آباد، بروجرد، همدان، کرمانشاه و سلطان آباد و تهران هم مطرح بود. ولی در نهایت همچنان که مصدق پیش بینی کرده بود، از انجا که ایده اصلی راهن شمال جنوب نظامی بود، سریع ترین راه از دل کوههای لرستان انتخاب شد.
• ·        1939 کشته شدن فرخی یزدی در زندان به دستور رضاشاه.
• ·        1939 کشته شدن کیخسرو شاهرخ، نماینده زرتشتیان و موسس شبکه تلفن سراسری به دلیل بدگویی پسرش از رضاشاه در رادیو آلمان
• ·        1939 -1945 جنگ جهانی دوم. با اینکه ایران در این جنگ بی طرف بود توسط متفقین اشغال می شود.
• ·        1941 کشته شدن تقی ارانی از روشنفکران مارکسیست در زندان در سن 37 سالگی.
• ·        1941 متفقین از طریق خط راهن ایران که به پل پیروزی معرف بود با ارسال مهمات و مایحتاج به شوروی سرنوشت جنگ دوم جهانی را تعیین کرده و زمینه شکست آلمان هیتلری را فراهم می کنند.
• سپتامبر 1941 رضاشاه به علت حمایت ضمنی از آلمان نازی توسط انگلستان از کشور اخراج شد. ارتش نوین او که همه ساله بودجه 40 درصدی داشت، تقریبا بدون مقاومت تسلیم قوای شوروی و انگلستان شده. خودش از ترس به قم و سپس اصفهان می گریزد. از آنجا بعد از وادار کردن او به تسلیم جواهرات سلطنتی توسط قوای انگلستان به بندر عباس و سپس بدون آنکه مقصد را بداند ابتدا به سواحل هند و در نهایت به جزیره موریس تبعید می شود. او در 1944 در ژوهانسبورگ از دنیا می رود.
• 1941 انگلیسی ها پیشنهاد بازگشت قاجار و یا تشکیل یک جمهوری را می دهند ولی با مخالفت محمد علی فروغی، محمدرضاشاه به تخت نشست.
• 1942–1943 قحطی ایران. استفاده گسترده از راهن و کامیونهای ایران توسط ارتش متفقین مانع پخش مواد غذایی در کشور می شود از سوی دیگر ارسال گندم به خط مقدم ارتش سرخ و ناکارامدی دولت به کشته شدن 4 میلیون نفر طبق محاسبات مجد می انجامد. قیمت مواد غذایی در حالی که نایاب بود نسبت به 1939، 555% افزایش می یابد.
• ·        1943 تشکیل کنفرانس تهران با حضور چرچیل، روزولت و استالین.
• 1945–1946تشکیل دولت خودمختار کردستان در مهاباد قاضی محمد و دولت خودمختار آذربایجان در تبریز توسط جعفر پیشه وری که تحت حمایت شوروی بودند. گمان عمومی بر این است که در پی مذاکرات قوام با استالین در ازای واگذاری امتیاز نفت شمال، شوروی دست از حمایت از پیشه وری بر می دارد. ولی اصل ماجرا به تهدید شوروی توسط امریکا به جنگ برمی گردد.
• 1951 صنعت نفت ایران توسط دولت مصدق ملی شده و قرارداد دارسی باطل می شود.
• 1951 تحریم نفتی ایران توسط غرب. با وجود تحریمها اقتصاد ایران رو به شکوفایی بود و غرب قادر به شکست اقتصادی مصدق نبود.
• ·        1952 قیام سی تیر و کشته شدن تعداد زیادی از معترضان در پی استعفای مصدق، به نخست وزیری رسیدن قوام السلطنه. در پی تظاهرات مردم، مصدق دوباره به نخست وزیری می رسد.
• ·        1952 قطع رابطه ایران و انگلستان توسط دولت مصدق. حسین فاطمی وزیر خارجه او بود.
• 1953 کودتای امریکا، انگلستان، دربار و روحانیت علیه جنبش دموکراسی خواهی در ایران. شاه در هماهنگی با سیا و سایرین از کشور خارج شد تا بعد از کودتا بازگردد.
• 1953 شانزدهم آذر. در پی بازدید نیکسون، معاون آیزنهاور رئیس جمهور امریکا، از تهران، دانشجویان دانشگاه تهران در پی کودتا اعتراض می کنند. با حمله نیروهای امنیتی سه دانشجو به ضرب گلوله کشته می شوند.
• 1954 حسین فاطمی وزیر خارجه مصدق که پیشنهاد دهنده ملی شدن نفت بود و سفارت انگلستان را بست، به دستور شاه و انگلستان اعدام می شود.
• 1954در یک کنسرسیوم قرارداد 50-50 بین دولت ایران و 7 غول نفتی جهان امضا می شود. حق تصمیم گیری به صورت واقعی خارج از اراده دولت ایران قرار می گیرد.
• 1956 مصدق بعد از سه سال تحمل زندان به حصر می رود. او در سال 1967 بعد از 14 سال در حصر خانگی از دنیا می رود.