بدگویی از زبان دیگران – رامین کامران
با اوجگیری اعتبار لیبرالیسم، ديگر بد گفتن به مصدق و بورژوا خواندنش از موضع چپگرایی رادیكال، دروغ پراكنی از مقام طرفداری حكومت پهلوی، و عوامفریب شمردن و لامذهب قلمداد كردن و تكفیرش از مسند مذهبی، خریدار چندانی ندارد و، به همین دلیل، عرضه كنندگان این سخن ها باید به حرف هاشان قدری چاشنی آزادیخواهی بزنند تا بلكه كسی نیم نگاهی به آنها بیاندازد. اما، از آنجا كه خودشان از این بابت نه اعتبار سیاسی دارند و نه روشنفكری، راه جدیدی یافته اند كه عبارت است از اتخاذ سند از گفته های طرفداران مصدق كه برخی از آنها در موارد مختلف و در دوره های متفاوت از سیاست های این دولتمرد بزرگ انتقاد كرده اند. سخن بدگویان با این چاشنی ظاهر منصفانه ای بخود میگیرد و جملات پراكنده و از متن بریدهٌ دیگران اسباب بهره برداری سیاسی آنان میگردد.
یكی از اشخاص موجهی كه سخنانش گاه و بیگاه به صورت مثله شده و محض كاستن قدر مصدق زینت بخش مقالات و كتاب های این بدگویان می شود خلیل ملكی است كه از چهره های درخشان روشنفكری و سیاست ایران است و كسی است كه از بابت شعور و صداقت و شهامت سیاسی به ندرت می توان نظیرش را نه فقط در ایران بلكه در جهان سراغ كرد. ملكی از جنس منتقدان چپگرای توتالیتاریسم كمونیستی بود و از همان فلز نادر و گرانبهایی ساخته شده بود كه امثال جرج اورول و آرتور كستلر را از آن ساخته اند ـ كسانی كه شهامت روشنفكری خود را به همان اندازه كه مدیون دانش اندوزی مدام هستند به استحكام شخصیت و اصولگرایی اخلاقی خود مدیونند و مثال بارز این نكته اند كه اگر كارآیی سیاسی بدون اخلاق ممكن باشد بزرگی سیاسی بدون بزرگی اخلاقی ممكن نیست.
در واقع، از همهٌ حیات پربار ملكی، از همهٌ آنچه كه در باب مصدق گفته و نوشته، فقط چند جمله اسباب سوء استفاده شده و این واقيت كه پربارترین بخش عمر سیاسی ملكی آنی است كه در پیروی از راه و روش و شخص مصدق صرف شده و مقام سیاسی او نیز بیش از هر چیز دیگر مدیون همین انتخاب درست و پایمردی بی تزلزل بوده است، طبعاً، ندیده گرفته شده. اگر جز این میبود ملكی با بسیاری از روشنفكران از توده بریده ما تفاوتی تا آن حد كه امروز دارد نمی داشت و حتماً بر دیگر آنان برتری می یافت. ولی اگر آن فرصت تاریخی عظیم را به درستی تشخیص نمی داد و اگر تمامی نیروی و همت خویش را اینگونه در نهضت بزرگ ملی صرف نمی كرد مقامی به آن پایه كه امروز دارد پیدا نمی كرد. به این دلیل ساده كه فرد هر قابلیتی كه داشته باشد اگر فرصت مناسبی برای عرضهٌ آن نیابد و اگر از این فرصت به درستی استفاده نكند، طرفی از استعداد خود نخواهد بست. پیروی از مصدق و پیوستن به نهضت ملی این فرصت بی قیمت را برای ملكی فراهم آورد و او با دل و جان از آن بهره گرفت و قدرش را هم تا روز آخر دانست.
لااقل، تا آنجا كه من دیده ام، جمعاً چهار سخن از ملكی وجود دارد که آنها را برای ایرادگیری از مصدق نقل می كنند. من در اينجا یكی یكی به آنها میپردازم تا محدودیت بردشان روشن شود.
خطر اصلی حزب توده بود؟
می گویند ملكی به مصدق هشدار داده بود كه خطر اصلی از جانب حزب توده متوجه اوست و مصدق به این امر بی اعتنایی كرده است. و، بالاخره، همین خطر حزب توده بوده كه باعث كودتا شده.
در این داستان دو مسئله با هم مونتاژ شده است كه هر دو خطا بشمار می روند. یكی اینكه حزب توده خطر اصلی بوده و دیگر اینكه كودتا محض جلوگیری از خطر كمونیسم انجام شده است.
باید به صراحت گفت كه حزب توده برای نهضت ملی به هیچوجه بزرگترین خطر نبود و ملكی نيز در بزرگ شمردن خطر حزب توده هیچ تفاوتی با دیگر روشنفكران بریده از احزاب كمونیستی در سراسر دنیا نداشت. این اشخاص بعد از بریدن از كمونیسم، مانند كسی كه ناگهان از كابوس بیدار شده باشد، با خشم و كینهٌ فراوان ـ كه هر دو هم بسیار موجه بود، از ایدئولوژی و حزبی كه سالها در خدمت آن گذرانده بودند یاد میكردند و آنها را، گاه با قدری اغراق، بزرگترین خطر برای آزادی و دمكراسی میشمردند. این بینش در سطح جهانی كه به دو اردوگاه ایدئولوژیك تقسیم شده بود درست بود ولی در كشورهای مختلف به یكسان صدق نمیكرد، شاید كمونیسم در اروپا بزرگترین خطر بود ولی در ایران نبود.
دولت ملی ایران آن روزگار با استعمار فرتوت انگلستان درافتاده بود و نمیخواست به منطق دوقطبی جهان تن بدهد و زیر حكم آمریكا یا شوروی برود. در این وضعیت خطر اصلی كه ایران را تهدید میكرد خطر انتقامجویی انگلستان و ضربه دیدن از آمریكا بود كه در موقعیت كوبیدن نهضت ملی بودند و بالاخره هم به این كار موفق شدند. شوروی علیرغم تمام خطری كه در سطح جهان برای آزادیخواهی ایجاد كرده بود و با تمام مشكلاتی كه برای دولت مصدق فراهم آورده بود، حتماً بزرگترین تهدید نبود. حزب توده هم كه مجری سیاست آن كشور بود بزرگترین خطر مقابل نهضت ملی نبود چون روز به روز در برابر آن ضعیف تر شده بود و زحمات خود ملكی و یارانش در تضعیف حزب توده نقش عمده داشت.
مقابله با كمونیسم بهانهٌ كودتا بود نه انگیزهٌ آن. پس از مرگ استالین حكومت شوروی از بابت سیاست خارجی فلج شد و تا روی كار آمدن خروشچف فلج ماند. این كم شدن خطر شوروی نه تنها باعث این نشد كه حریفان از فكر كودتا صرف نظر كنند بلكه برعكس موجب گردید تا با اطمینان تمام به این كار اقدام نمایند و به یاری بخت موفق هم بشوند. به این دلیل ساده كه برای آنها هم خطر بزرگ خطر كمونیسم نبود تا بخواهند با آن مقابله كنند، خطر نهضت ملی و سیاست بی طرفی اش بود كه میتوانست برای دیگران سرمشق بشود و در نهایت هم شد. به بهانهٌ تهدید كمونیسم آنرا میكوبیدند ولی از ترس واكنش شوروی جرأت ضربه زدن به آنرا نداشتند. دلیل اینكه ملكی این اندازه از جانب كمونیسم احساس خطر میكرد روشن است ولی مهمترین خطر شمردن كمونیسم نشانهٌ محدودیت دید اوست. خطر اصلی از جانب آنهایی بود كه كودتا كردند و موفق هم شدند. كودتا هم برای جلوگیری از كمونیسم نبود كه در ایران از زمان شروع نهضت ملی روز به روزپس رفته بود، برای چنگ انداختن بر كشور و منابع طبیعی آن بود.
این سخن بی پایه كه خطر كمونیسم ایران را تهدید میكرد و كودتا حاصل انتخاب بین بد و بدتر بود از روز اول محور گفتار تبلیغاتی توجیه كنندهٌ كودتا بوده است. دلیل اقبال ناگهانی خدمتگزاران قدیم و جدید آمریكا به این حرف ملكی یافتن چهرهٌ موجهی است برای عرضهٌ حرفی كه در دهان ملكی اغراق بود و از زبان آنها دروغ وقیحانه است.
چرا مصدق حزب درست نكرد
مورد دوم مسئلهٌ حزب درست نكردن مصدق است و یادآوری این امر كه ملكی لزوم این نوع سازماندهی را به وی یادآور شده ولی مصدق تن به این كار نداده و در نهایت همین امر اسباب شكست نهضت ملی را فراهم آورده است. اگرچه دل نگرانی ملكی بسیار موجه است ولی این ایراد او هم وارد نیست.
باید در درجهٌ اول به نوع رابطهٌ مصدق با حزب و احزاب چه قبل و چه بعد از رسیدن به نخست وزیری توجه داشت. مصدق در تمامی عمرش یك بار عضو حزب شد كه آنهم حزب اعتدال اوایل مشروطیت بود؛ حزبی محافظه كار كه با منش سیاسی مصدق و روش عمل او نزدیك بود. خود او سال ها بعد یكبار در مجلس گفت كه تا وقتی دستگاهی درست كار می كند نباید به آن كاری داشت و هنگامی باید اصلاحش نمود یا تغییرش داد كه دیگر درست كار نكند. به سختی میتوان شعاری موجزتر از این برای تعریف محافظه كاری هوشمندانه پیدا كرد. از این حكایت حزب اعتدال گذشته، مصدق همیشه به صورت منفرد به فعالیت سیاسی ادامه داد.
به هر حال تغییر قانون انتخابات توسط مجلس دوم كه از دورهٌ سوم تقنینیه به اجرا گذاشته شد و اختیار مملكت را در عمل به دست ملاكین و رؤسای عشایر سپرد، به شكل گیری احزاب و به تحكیم پایهٌ دمكراسی لطمهٌ اساسی زد و اصلاً یكی از موانع اصلی بی رمقی احزاب در ایران بود. دوران دیكتاتوری پهلوی اول هم كه تكلیفش روشن است.
این منفرد بودن مصدق ماند تا تشكیل جبههٌ ملی كه او رهبر (و نه رئیس) طبیعی آن بود. این جبهه، كه در ابتدا ـ به معنای درست كلمه ـ همان «جبهه» بود و كسی هم جلوی درش پاسبان نگذاشته بود تا مانع ورود سازمانها و افراد داوطلب بشود، در عمل بیان سازمانی نهضت ملی بود. مصدق خود را رهبر نهضت ملی می دانست؛ نهضتی كه برنامهٌ حزبی محدود نداشت و كارش بسیار از برنامهٌ حزبی كلی تر و اساسی تر بود و می باید ایرانیان را در یك جنبش وسیع جا می داد.
به عنوان مثال، مردم ایران در اوان مشروطیت هم در یك حزب واحد گرد نیامده بودند تا داد خود را از استبداد سلطنتی بستانند. احتمالاً از دید مصدق شركت آنها در نهضت ملی هم كه دنبالهٌ منطقی نهضت مشروطیت بود حاجت به این كار نداشت. دو هدف اصلی نهضت ملی، كه احقاق حق از حریف خارجی بود و تعیین و تحكیم نظام سیاسی در داخل، با نهضت مشروطیت تفاوتی نداشت و طبیعی بود كه از دید مصدق حاجت به حزب نداشته باشد.
این موضع مصدق در بارهٌ حزب و حزب سازی مطلقاً به این معنی نبود كه اصولاً با درست كردن حزب مخالف است یا اینكه از اهمیت حزب غافل است. او، برعكس، دائم اجزاء و اعضای جبههٌ ملی را به تشكل سازمانی تشویق می كرد و معمولاً هر بار كه طرفدارانش برای ابراز نگرانی از قابلیت سازمانی حزب توده كه تنها نقطهٌ قوتش دسته راه انداختن و اغتشاش خیابانی بود، به سراغ او می آمدند، در پاسخ آنها را به فعالیت سازمانی و تمركز نیرو برای مبارزه تشویق می كرد. كار درستی هم بود و مسئولیت را به آنهایی محول می كرد كه باید. مصدق، به شهادت خازنی، رئیس دفترش، هفت روز هفته از صبح زود تا پاسی از شب یكسره كار می كرد و تازه بیشترین بخش كارهای دولت و در عمل هرآنچه را كه به قضیهٌ نفت مربوط نمی شد، بر عهدهٌ هیئت وزرا نهاده بود تا به كار اصلی برسد. در این شرایط او از كجا می توانست برای ایجاد و ادارهٌ حزب وقت پیدا كند؟ این وظیفهٌ همراهان و طرفدارانش بود كه چنین مهمی را بر عهده بگیرند.
ملكی بهتر از همه از عهدهٌ این كار برآمد و دیگران هم در حد خود زحمت كشیدند. این را هم اضافه كنم كه هیچ حزب یا جنبش یا جبههٌ لیبرالی نمی تواند در سازماندهی به پای احزاب كمونیست و فاشیست برسد. نوع سازمان با نوع ایدئولوژی هر حركت سیاسی تناسب دارد. سازمان شبه نظامی ایدئولوژی توتالیتر می طلبد. كارآیی سازمانی توده ای ها یا فرضاً مجاهدین خلق هم، كه از همان قماشند، حسرت خوردن ندارد چون اساساً با آزادیخواهی منافات دارد.
ملكی، به دلیل سابقهٌ فعالیت حزبی و توقع بسیار زیاد از سازماندهی حزبی، تصور می كرد كه باید پشتیبانی سازمانی از نهضت ملی در یك حزب متمركز شود. حزب درست كردن مصدق هم غیر از این معنایی نمی توانست داشته باشد كه بخواهد همهٌ طرفداران خود را در حزبی واحد گرد بیاورد. این حزب فرضی می باید برنامه های اجتماعی به سبك دیگر احزاب عرضه مینمود و بالاجبار می بایست بین گرایش های راست و چپ یكی را انتخاب می كرد. این كار جز رماندن یا لااقل سست كردن گرایش بخشی از طرفداران نهضت ملی ثمری نمی توانست داشته باشد. احتراز مصدق از تشكیل حزب نشانهٌ عدم تمایلش بود به محدود كردن كار مبارزه ای كه به معنای دقیق كلمه «ملی» اش می دانست، به یك دسته و گروه و حزب. حزب درست كردن ناگزیر این تصور را ایجاد می كرد كه پشتوانهٌ او در بین ملت محدود است به اعضای یك حزب و دستهٌ معین.
حرف ملكی از پیشینهٌ كار حزبی اش در حزب توده سرچشمه می گیرد و كلاً سخن بجایی است. كار سیاسی مؤثر حاجت به حزب و سازمان دارد. ولی باید به نوع كار هم توجه داشت. هر كاری را نمی توان به یك حزب محول كرد، كاری از آن نوع كه نهضت ملی در حال انجامش بود اصولاً كار یك حزب نیست و جبهه ایست. درست كردن حزب واحد از طرف مصدق وی را خواهی نخواهی به راهی می انداخت كه بسیاری از رهبران جهان سوم پیمودند و در عمل بسیاری شان پس از بیرون راندن استعمار یك حزب را چنان بر سرنوشت مملكت مسلط كردند كه شكل گیری نظام چند حزبی را كه لازمهٌ دمكراسی است سال ها به تعویق انداخت و اصولاً در برابرش مانع جدی تراشید.
اصلاً خود جبههٌ ملی هم، پس از پیروزی در مسئلهٌ نفت و تثبیت دمكراسی پارلمانی در داخل مملكت، دیگر علت وجودی خویش را از دست می داد و منطقاً باید منحل می شد و جای خود را به احزاب مختلف می داد؛ احزابی كه مهمترین هایشان می باید از شكم همین جبهه بیرون می آمدند و بدون شك یكی از شاخص ترین آنها همان «نیروی سوم» ملكی بود.
جبههٌ ملی منظومهٌ دمكراتیكی بود كه بر اساس انتخاب نظام سیاسی كشور (و طبعاً مبارزه با نفوذ بیگانه) شكل گرفته بود نه بر اساس برنامهٌ حزبی. حزب ساختن از آن جز محدود كردنش، فلج كردنش از بابت عمل سیاسی و، در نهایت، انداختنش از حیز انتفاع حاصلی نداشت. دیدیم كه از وقتی خواستند همین جبههٌ ملی (دوم) را، بر خلاف نظر صریح و منطقی مصدق كه از تبعیدگاهش در احمدآباد اعلام شد، حزب بكنند چه بر سر خودشان و مبارزه در راه دمكراسی آوردند. اینكه خلیل ملكی و طرفدارانش، یعنی قابل ترین بخش سازمانی جبههٌ ملی اول را (چه از بابت بسیج مردمی و چه فعالیت سندیكایی و چه نظریه پردازی روشنفكری)، به این دستگاه راه ندادند فقط طنز تلخ تاریخ نبود نشانهٌ درستی بینش مصدق هم بود برای تفكیك قائل شدن بین حزب و جبهه.
داستان رفراندم
نكتهٌ سوم نادرستی رفراندم است و اینكه ملكی (مانند بسیاری دیگر از شخصیت های جبههٌ ملی) به مصدق هشدار داده بود كه چنین نكند. منتقدان گاه این را نیز اضافه میكنند كه اگر رفراندم انجام نشده بود كودتایی هم انجام نمی شد و كودتا به نوعی واكنش به رفراندم بوده است. بنا بر این اگر مصدق چنین كاری نكرده بود ای بسا بیست و هشت مردادی هم پیش نمیامد.
اول از همه باید این را روشن كرد كه رفراندم واكنشی بود به برنامهٌ كودتا نه برعكس. نكته در اینجاست كه كودتا، چنانكه مختصری توجه روشن می كند، كاری نبود كه یكشبه طرح شود و انجام بپذیرد تا بشود گفت كه وقتی رفراندم در نیمهٌ مرداد انجام گرفت ظرف دو هفته كودتا طرح شد و به اجرا گذاشته شد. این ادعا در حقیقت بخشی از آن گفتار تبلیغاتی است كه كودتا را قیام خودجوش ملی قلمداد می كرد و از آنجا كه چنین قیامی طرح ریزی قبلی ندارد در قالب آن جا می افتاد. همینقدر كه كودتا بودن قضیه روشن شده باشد دیگر نمی توان صحبت از واكنش سریع كرد و باید وقت لازم برای طرح و اجرای طرح را هم در نظر گرفت.
وقتی این كار را بكنیم باید به اندازهٌ كافی به عقب برگردیم تا، برای تحلیل تاریخی، پرسپكتیو درست داشته باشیم. عقب رفتن تا شروع نخست وزیری مصدق لازم نیست، هر چند كوشش برای ساقط كردن دولت او از همان روز اول شروع شد، ولی باید لااقل تا مارس 1953، كه مصادف است با مرگ استالین، عقب برویم؛ چون به شهادت كودتاگران از این زمان بود كه اجرای طرح عملیاتی چراغ سبز گرفت و اولین قدمش هم كشتن افشارطوس بود. وقتی فاصلهٌ كافی گرفتیم خواهیم دید كه چگونه كارهای مختلفی برای آماده كردن زمینهٌ كودتا انجام گرفت كه هدف آنها تحت فشارگذاشتن و ساقط كردن مصدق از طریق مجلس بود كه جریان ظاهر قانونی داشته باشد و بعد مهار كردن مردم به ضرب نیروی ارتش تا دوباره «سی تیر»ی پیش نیاید. «دونالد ویلبر» در گزارشش می نویسد كه هفته ای صد هزار تومان (به قول پیرمردها «صدهزار تومان آن موقع») صرف خرید نمایندگان مجلس می شد. از این زمان بود كه حملات برخی نمایندگان به مصدق شدت گرفت. بقایی و مكی هم كه با تمام وقاحت از مقابلهٌ مستقیم با مصدق ابا داشتند ناگهان از این دوره بود كه شروع به حملات تند و یارگیری وسیع كردند و زهری هم تا آنجا پیش رفت كه دولت را استیضاح كرد.
روشن بود كه مصدق نمی تواند با چنین مجلسی كه شمار قابل توجهی از اعضایش رسماً در برنامهٌ ساقط كردن دولت به كمك دول خارجی شریك شده بودند و پارلمان را به قصد زیر فشار گذاشتن مصدق فلج كرده بودند، كار كند. اولين مرحلهٌ تعیین تكلیف با مجلس استعفای وكلای نهضت ملی بود كه استعفای شمار دیگری از نمایندگان را نیز به دنبال آورد و مجلس را عملاً تعطیل نمود، چون تعداد نمایندگان از حد نصاب لازم برای تشكیل جلسه كمتر شد. ولی مسئله این بود كه مصدق به هیچوجه نمی خواست مجلس تعطیل شود و كشور بی مجلس بماند. نمی شد برای راه انداختن دوبارهٌ مجلس تا پایان دورهٌ هفدهم (خرداد 1334) صبر كرد. پس راه درست «انحلال مجلس» بود و مصدق هم به این دلیل كه از اول با تغییر در قانون اساسی و دادن حق انحلال مجلس به شاه مخالفت كرده بود، نمی توانست از او چنین كاری را بخواهد. بدين ترتيب، تنها راه مراجعه به آرای مردم بود كه صورتی جز رفراندم نمی توانست بگیرد. آنچه در این رفراندم مورد انتقاد بود، و هست، مخفی نبودن رأی گیری است نه نفس همه پرسی. از آنجا كه ملت صاحب حق حاكمیت است و نمی توان تحت هیچ عنوانی این حق را ـ كه اختیار قطع و فصل نهایی تمامی تصمیمات سیاسی است ـ از وی سلب نمود، رفراندم مشروع بود حتی اگر در قانون هم پیش بینی نشده بود.
به هر حال انحلال مجلس، كه بالاخره و به ناچار شكل رفراندم گرفت، امری اجتناب ناپذیر بود، هم برای خلاصی از شر نمایندگانی كه رسماً در خدمت كودتا بودند و هم برای باز كردن راه انتخابات جدید كه باید با قانون نوین انجام می شد و بالاخره بعد از چندین سال وزنهٌ مردم باسواد را در مجلس سنگین می كرد و این نهاد را از تیول ملاكین و رؤسای عشایر خارج می ساخت.
تازه مصدق رفراندم را مستقیماً اسباب بستن مجلس نكرد. نتیجهٌ كار را پیش شاه فرستاد تا پس از تأیید و توشیح او مجلس را ببندد و به این ترتیب حق ناروایی را هم كه در بازبینی قانون اساسی به وی داده شده بود از محتوا خالی كند. فقط وقتی شاه طفره رفت و در اجرای كودتای نظامی شركت كرد و پس از شكست اول از مملكت فرار كرد، مصدق هم رأساً انحلال مجلس را اعلام كرد تا بتواند هر چه زودتر انتخابات جدید را انجام بدهد.
انجام رفراندم حتماً راه حل ایده آل نبود ولی در آن شرایط چه چیزی در كجای آن مملكت ایده آل بود كه این یكی باشد؟ اگر مصدق به این وسیله، كه به هر حال موجه ترین بود، مجلس را منحل نمی كرد چه می باید می كرد؟ به مجلس می رفت تا با آرایی كه انگلیس و آمریكا پیش خرید كرده بودند ساقط شود و حاصل این همه زحمت و فداكاری ملت را دو دستی تقدیم حریف كند؟ خودش هم بارها به این مسئله اشاره كرده كه نمی توانست خطر ساقط شدن از طرف مجلس را قبول كند و نه مقام خود را كه حتماً در چشمش اهمیتی نداشت، بلكه حاصل مبارزات ملت را به دشمن وابگذارد. خلاصه كنم، منحل نكردن مجلس مانع ساقط كردن مصدق نمیشد، فقط آنرا تسهیل میكرد.
پیشنهادات دههٌ چهل
حرف دیگری كه از ملكی نقل می شود این است كه شاه و علم، طی دیدارهایی كه در اوایل سال های 1340 با ملکی داشته اند، به طور تلویحی گفته اند كه مانعی برای شركت جبههٌ ملی در دولت یا حتی تشكیل دولت از طرف این گروه نیست ولی اعضای جبههٌ ملی این فرصت گرانبها را از دست داده اند و امینی با استفاده از این موقعیت بوده كه به نخست وزیری رسیده و زده و برده.
این داستان را هم باید به نوبهٌ خود در متن تاریخی اش قرار داد تا بردش روشن شود و این نتیجه های فوری و سستی كه برخی می خواهند از آن بگیرند حلاجی شود.
اول از همه، باید روشن كرد كه اصلاً هدف جبههٌ ملی چه بوده است: شركت در دولت و گرفتن چند وزارتخانه یا اجرای قانون اساسی؟ اگر اولی بود كه، خوب، شركت در دولت علم یا هركدام دیگر از نوكران شاه ایرادی نداشت و البته حاصلی هم نداشت. ولی مگر هدف مبارزه در راه مصدق فقط وزیر شدن بود كه اعضای جبههٌ ملی منتهز فرصت باشند تا به محض دعوت به دستبوس بروند و حكم وزارت بگیرند؟ اگر این افراد در هر دولتی كه فرمانبر شاه باشد شركت كرده بودند فقط آبروی خود را بر باد داده بودند. كما اینكه وقتی در دولت فرمانبر خمینی شركت كردند همین بلا بر سرشان آمد.
جبههٌ ملی فقط در صورتی می توانست با آبرو و مطابق با منطق حیات سیاسی اش بر مسند دولتی بنشیند كه قدرت دولتی را از شاه بستاند و چنانكه باید خود اختیار كار مملكت را در دست بگیرد. ولی آیا می توان از یك حرف كنایه آمیز شاه به ملكی چنین نتیجه گرفت كه وی آماده شده بود از قدرت مطلق دست بردارد و در گوشهٌ كاخش بنشیند و اختیار همه چیز را به دست دولت بدهد؟
شاه، در همان اوایل سال های 1340، با تمام فشارهای داخلی و خارجی تن به یك انتخابات آزاد نداد چون نتیجه اش را می دانست و كاملاً آگاه بود كه اگر كار اینطور شروع شود بالاخره به همانجایی خواهد رسید كه در دوران مصدق رسیده بود؛ یعنی سلب اختیار از شاه و تقلیل مقام سلطنت به همان نقش تشریفاتی كه باید.
اینكه ملكی این سخنان را جدی گرفته و حتی بعد از مدت ها قابل نقل هم شمرده، بیش از هر چیز، نشانهٌ حسن نیت و سادگی اوست و این تصور كه شاه نشسته آنجا تا با دو كلمه حرف منطقی قانع شود و نزدیك به ده سال بعد از كودتایی كه تمامی اقتدارش را مدیون موفقیت آن بود بیاید و قدرت را بدهد به دست همان هایی كه با آن كودتا از كار بركنار شده بودند. اصلاً چه دلیل داشت كه شاه بخواهد چنین كند؟ او می دانست كه در موضع ضعف است و باید مختصری به مخالفان امتیاز بدهد؛ ولی این اندازه هم ساده لوح نبود كه همه چیز را به دست حریف بسپارد و از میدان قدرت بیرون برود.
میزان نفرت شاه از مصدق و مصدقی ها كه شهرهٌ عام است، فشار آمریكا هم متوجه وادار كردن او به انجام اصلاحات برای جلوگیری از خطر كمونیسم بود نه برای ایجاد دمكراسی. اینكه ملكی چنین تصوری كرده از سادگی و این سادگی از درستكاری و صداقت كم نظیر خود اوست كه خواهی نخواهی همیشه ردی از این صفات را نزد دیگران نیز میجست. ولی از این حرفها اصلاً نمیتوان نتیجه گرفت كه شاه آماده بوده تا از قدرت مطلقه صرف نظر كند ولی جبههٌ ملی نرفت تا قدرت را از دست او بگیرد. اگر هم ملكی می توانست در آن سال ها در شاه صداقتی سراغ كند، كه نبود، و به هر حال در همان زمان هم از واقع بینی به دور بود، كسی كه امروز به پشت سر خود نگاه می كند و عاقبت تشنج ها و تحول های اوایل دههٌ چهل را می داند، مطلقاً مجاز به چنین خوشبینی بی حسابی نیست.
شاه احتیاج داشت به انجام اصلاحات سیاسی تظاهر كند و برای این كار محتاج كسی بود كه بتواند این حركت را موجه جلوه دهد و به اصطلاح به مردم بفروشد. این آدم امینی بود كه خاتمی دستگاه آریامهر بود، و وظیفه اش را بسیار خوب انجام داد، و به موقع هم از كار مرخص شد، ولی تا آخر عمر از شهرت كذبی كه به این ترتیب به آزادیخواهی پیدا كرده بود استفاده برد. طرفداری از امینی كردن نیز همانقدر عاقبت داشت كه شركت در دولت مطیع شاه؛ فقط با این تفاوت كه مضراتش را داشت بدون سودش. مگر دولت این شخص اجازهٌ چاپ یك نشریه به جبههٌ ملی داد كه در عوض طلبكار حمایت باشد؟
نتیجهٌ اخلاقی
این حكایت دو نتیجهٌ اخلاقی دارد. اول برای جوانان آزادیخواهی كه ممكن است تحت تأثیر این حرف ها قرار بگیرند. این گروه باید از دیدن تقلید آزادیخواهی نزد دیگران اعتماد به نفس كسب كنند و بیش از پیش مطمئن گردند كه راه درست را برگزیده اند. نه فقط از بابت اینكه امروزه باد به بیرقشان می وزد، بل از این جهت كه بدانند در دراز مدت هم این راه سیاسی آبرومندترین است و نباید از هوچیگری این و آن جا خورد. مصدق از بیست و هشت مرداد تا به امروز مورد طعن و لعن تمامی دولت هایی بوده كه در مملكت خودش روی كار آمده اند ولی می بینیم كه سایه اش روز به روز بر ایران گسترده تر شده. اگر راستی كردارش و درستی راهش نبود چنین چیزی ممكن نمی شد.
دوم، برای این جیب برهایی كه می كوشند برای بی قدر قلمداد كردن لیبرالیسم از كیسهٌ خود لیبرال ها سرمایه فراهم كنند. باید به آنها گفت كه بهتر است به دنبال زندگی آبرومندانه بروند و اگر اصرار دارند نان نادرستی بخورند همدست هایی از قماش خودشان بجویند نه از جنس ملكی.
آبان 1386 ـ نوامبر 2008
