پرداختن به رفع بحران زیست محیطی در جهان مستلزم اتحاد همه جانبه در موضوع عدالت اقلیمی است.  شواهد علمی تصویر روشن و بدون ابهام از آنچه پیش روی انسان ها است نشان میدهد مبنی بر اینکه در دهه های آینده تاثیر فعالیت های زیانبار انسان بر زندگی او بسیار دردناک و غیر قابل علاج خواهد بود.

از زمان سال 1880، سال 2020 بمثابه گرمترین سال کره خاکی ثبت شده است. ما در این سال شاهد بلایای طبیعی ناگواری بودیم که با تغیرات آب و هوا ارتباط مستقیم داشت. آتش سوزی های وحشتناکی، استرالیا، کالیفرنیا، برزیل و سیبری را فرا گرفته بود تا جائیکه در یک فصل سی طوفان از طوفانهای بی سابقه در اقیانوس اطلس به ثبت رسید. سیلاب های گسترده در هند و بنگلادش و خشکسالی های طولانی مدت که میلیون ها انسان را در زیمبابوه و ماداگاسکار به گرسنگی و مرگ کشاند. این رویدادها تنها برخی از وضعیت بسیار دشوار زیست محیطی بود که در این سال اتفاق افتاد.

گرچه در سال 2020 به علت رکود اقتصادی در جهان ناشی از ویروس کوید 19 (Covid-19) میزان انتشار گازهای گلخانه ای اندکی کاهش یافت اما با این وجود دانشمندان انتظار ندارند که در سال 2021 زندگی موجودات در کرۀ خاکی بطور قابل ملاحظه ای بهبود یابد، مگر اینکه دولت ها با عزمی راسخ اقدام به کاهش تولید گازهای گلخانه ای نمایند و بطور اساسی الگوهای مصرف انرژی را اصلاح کنند. دولت ها همچنین نه تنها می بایست تعهدات خود را نسبت به توافق نامه پاریس (Accord de Paris‎) انجام دهند (1) بلکه مهمتر می باید تا سال 2030 کاهش سوخت فسیلی را به 7.6 درصد برسانند. { گازهای گلخانه ای در جهان شامل 65% دی اکسید کربن (Carbon Dioxid) ناشی از سوخت های فسیلی و زوائد کارخانه ها، 11% دی اکسید کربن ناشی از بهره برداری جنگل ها، 16% متان (Methane)، 6% نیتروزاکسید (Nitrous Oxid) و 2% درصد گازهای فلورین (F- gases)}

در حال حاضر تغییرات آب و هوائی و انشعابات آن بمثابه فوری ترین و فراگیرترین تهدید برای حقوق بشر و استانداردهای مناسب زندگی جوامع بشری بشمار می رود. کارشناسان سازمان ملل متحد هشدار می دهند که تغییرات آب و هوائی نه تنها حقوق اولیه بشر مانند دسترسی به غذا، آب آشامیدنی، مسکن و بهداشت را بیش از پیش به خطر می اندازد بلکه نبود و یا کمبود این امکانات باعث درگیری های مسلحانه، جنگ و مرگ میر انسانی می شود. (2) باید توجه دات که اقتصاد جهانی پیش تر دچار تغییر و تحولات اقلیمی شده است و انتظار می رود برآورد هزینه های جهانی تا سال 2050 ناشی از تاثیرات اقلیمی از 280 میلیارد به 500 میلیارد دلار بالغ گردد. در این رابطه جاشوا گلرز (Joshua Gellers) دانشیار دپارتمان علوم سیاسی و مدیریت عمومی در دانشگاه فلوریدای شمالی و یکی از محققان پروژه طرز اداره سیستم زمین (ESGP) به پرسش های ما در موارد ذیل پاسخ می دهد:

الف- تحمیل هزینه ها بر جوامع انسانی  بدلیل گرم شدن کره زمین

 ب- فصل مشترک حقوق بشر و تغییرات آب و هوائی

ج-  چالش های پیش روی کشورهای در حال توسعه در رهائی از سوخت فسیلی و روی آوردن به انرژی تجدید پذیر

پرسش:  پنج سال پس از کنفرانس سال 2015 سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیمی، امسال در ماه نوامبر رهبران جهان در گلاسکو تشکیل جلسه خواهند داد (3) تا دستاوردهای خود را در مهار انتشار گازهای گلخانه ای به بحث و مذاکره قرار دهند و سپس اهداف جدیدی در مهار انتشار گارهای گلخانه ای تعیین کنند. به همین منظور دبیر کل سازمان ملل متحد آنتونیو گوترش (Antonio Guterres) امسال را سال “شکست یا پیروزی” نامیده است.(4) با توجه به اینکه جهان هنوز گرفتار ویروس همه گیر کوید 19 است آیا در سال 2021 نویدی در مورد بهسازی محیط زیست به گوش خواهد رسید؟

پاسخ: بله، سال 2021 فرصت فوق العاده ای برای همکاری های بین المللی و اهمیت آن در مورد طیف وسیعی از موضوعات بوجود آورد. اقدام سریع دولت ها در همکاری و مشارکت با بخش های خصوصی آنهم در زمان رکود اقتصادی تهیه و تولید انبوه واکسن هائی شد که جان زیادی از انسان ها را نجات داد. بدیهی است این اقدام و ضرورتی که جهان برای مقابله با این بیماری از خود نشان داد می تواند نمونه ای باشد جهت مقابله با تغییرات آب و هوائی. بازگشت ایالات متحده آمریکا به توافق نامه پاریس نشان دهنده تجدید نظر رهبری یکی از بزرگترین کشورهای تولید کننده و انتشار دهنده دی اکسید کربن (CO2) در جهان می باشد. این واقعیت که آمریکا دگربار به فکر کاهش گازهای گلخانه ای افتاده است را باید به فال نیک گرفت زیرا به جامعه بین المللی جهت مقابله با تغییرات آب و هوائی یاری می رساند.

پرسش: چرا بعضی از دولت ها در برابر روند کربن زدائی در اقصاد خود مقاومت می ورزند و از پذیرفتن ابتکاراتی که برای کاهش سوخت های فسیلی ایجاد شده است، خودداری می کنند؟ برای مثال، امروزه فقط کمتر از ده درصد برق جهان با استفاده از انرژی خورشیدی و بادی و یا سایر انرژی های تجدید پذیر تامین می گردد. آیا کربن زدائی برای این کشورها هزینه برمی دارد که آنها تمایلی به کاهش سوخت های فسیلی از خود نشان نمی دهند؟

پاسخ: دلیل نخست که چرا برخی از دولت ها در برابر گذار به یک اقتصاد پاک مقاومت می ورزند آنست که هزینه پرداختن به انرژی های تجدید پذیر برای این کشور ها بدون دریافت کمک های خارجی بسیار گران تمام می شود. دوم، اقتصاد این کشورها چنان به سوخت های فسیلی گره خورده است که نمی توانند تنوع شوک های ناشی از کربن زدائی را تحمل کنند. بنابراین جامعه بین الملل می تواند از طریق ایجاد یک “صندوق اقلیم سبز” به این کشورها که استفاده از انرژی های تجدید پذیر  برای آنها هزینه بردار است کمک مالی بنماید.    

پرسش: چین یک کشور صنعتی است و دارای یکی از برجسته ترین اقتصاد های جهان می باشد. این کشور همچنین یکی از بزرگترین آلایندۀ زیست محیطی در جهان محسوب می شود، زیرا 28 درصد از کل گازهای گلخانه ای در جهان را تولید می کند. با این وجود رئیس جمهور چین شی جین پینک (Xi Jinping) با نادیده گرفتن منافعی که از تولید گازهای گلخانه ای عاید این کشور می شود اعلام کرده است که تا سال 2060 قصد دارد تولید کربن نیروگاه های تولیدی خود را به صفر برساند. این چرخش را چگونه ارزیابی می کنید؟ و آیا سایر قدرت های بزرگ اقتصادی مانند آمریکا جهت کاهش آلودگی های زیست میحطی و تولید گازهای گلخانه ای در این مسیر گام خواهند برداشت؟

پاسخ: یک ضرب المثل معروف می گوید: “شیطان (مشکل ) در جزئیات است” یعنی جزئیات اهمیت فراوانی دارند. بنابراین گرچه بلندپروازی های چین برای به صفر رساندن گازهای گلخانه ای چشمگیر است اما در این مورد بستگی زیادی به چگونگی کربن زدائی در اقتصاد دارد. برای مثال، اگر طرح چین شامل جابجائی و انتقال صنایع آلاینده خود به دیگر کشورهای فقیر است در واقع چین هیچ کربن زدائی را در جهان کاهش نمیدهد، زیرا این کشور ترازنامه تولید گازهای گلخانه ای را به ترازنامه کشورهای دیگر منتقل میکند و در نتیجه تغییری در مورد به صفر رسیدن انتشار گازهای گلخانه ای در سطح جهان ایجاد نمی شود. اما نظر خوشبینانه در این مورد اینست که چین ضمن اینکه مزایای زیست محیطی و اقتصاد ناشی از کربن زدائی را به رسمیت شناخته است این کشور بمثابه کشوری با رهبری (یگانه و یا همان استبدادی) می تواند فناوری سبز خود را به دیگر کشورها بفروشد. چین علیرغم وسعت زیاد خود و به دلیل سیستم دولتی (کمونیستی) که دارد میتواند دست به چنین اقدامی بزند. اما در سیستم های دمکراسی (لیبرال) مانند آمریکا بدلیل تفکیک قوا و یا همان “نظارت و توازن یا تعادل قوا” (Check and Balance) چنین اقداماتی به آسانی امکان پذیر نمی باشد.  به سخنی دیگر، در کشورهائی که دارای سیستم استبدادی و تک حزبی با رهبری واحد می باشند برخلاف کشورهائی که دارای سیستم چند حزبی و دموکراسی می باشند چنین اقداماتی در جامعه امکان پذیر است.

ایالات متحده آمریکا بدلیل میزان تاثیراتی که سیاست های حزبی و منافع ویژه (لابی ها) بر روند حاکمیت این کشور اعمال می کنند از طرفی از موقعیت  مطلوبی در جهت دستیابی به کاهش گازهای گلخانه ای برخوردار است و از طرف دیگر از همین موقعیت استفاده می کند و به آسانی کلیه اقداماتی که دولت پیشین انجام داده است را خنثی و ناکام  می سازد. (همانطور که در دولت ترامپ مشاهده کردیم.)

پرسش: دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر تصریح کرده است که دولت ها “موظف به تائید” میباشند تا اقدامات موثری در جهت کاهش تغییرات اقلیمی که بدون تردید بر حقوق بشر تاثیر می گذارد را اعمال نمایند. در سراسر جهان تعداد پرونده های حقوقی زیست محیطی از سوی سازمان های غیر دولتی و مردم نهاد در مورد بی توجهی و یا عدم انجام اقدامات لازم از سوی دولت ها و شرکت های بزرگ در حفظ محیط زیست مطرح شده است. تعداد این پرونده های حقوقی علیه دولت ها و کمپانی های بزرگ بطور مداوم در حال افزایش می باشد. آیا این روند می تواند باعث یک جنبش حقوقی در سطح جهان برای مبارزه با تغییرات زیست محیطی شود؟

پاسخ: جهانی شدن جنبش مبارزه برای تغییرات اقلیمی چندین سال است که از سوی سازمان های مردم نهاد آغاز گشته است و به این علت ما شاهد تلاش گستردۀ آنان برای باز کردن پرونده های قضائی که پیش تر به آن اشاره شد، هستیم. آنان سعی میکنند که مسئولین و بازیگران صحنه سیاست و شرکت های خصوصی را وادار سازند تا اقدامات قاطع تری در مورد بحران زیست محیطی انجام دهند. اما گفتن اینکه این جنبش جنبه جهانی پیدا کرده است، در حال حاضر دشوار می باشد. در کشورهای در حال توسعه برخلاف کشورهای پیشرفته برای محافظت از محیط زیست اقدامات جدی صورت نگرفته است.

پرسش: بانک جهانی تخمین زده است که تا سال 2025 از سه منطقه آمریکای لاتین، جنوب صحرای آفریقا و آسیای جنوب شرقی حداقل 143 میلیون نفر به علت تغییرات اقلیمی به آوارگان و پناهندگان در جهان اضافه خواهد شد. آیا جامعه بین الملل آمادگی مقابله با چنین انبوه پناهنده را دارد؟ آیا جامعه بین الملل می تواند چالش هائی را که بر اثر تغییرات اقلیمی در مورد غذا، آب، منابع و افزایش بیماریها بوجود می آید را بر طرف سازد؟ چرا یک استراتژی همه جانبه با ساز و کار قانونی برای مقابله با بحران زیست محیطی که یکی از عوامل مهم مهاجرت در دنیا است وجود ندارد؟

پاسخ:  جامعه بین الملل هنوز آمادگی کافی برای بیش از 100 میلیون آواره و پناهندگان که به دلیل تغییرات زیست محیطی خانه و و کاشانه های خود را رها کردنده اند، ندارد. در این مورد فقط کافی است به بحران پناهجویان در چند سال اخیر نگاه کنیم تا مشکلات احتمالی جامعه جهانی که ممکن است با تعداد بیشتری از پناهندگان روبرو شود را درک کنیم. بخش از مشکلات از این واقعیت ناشی می شود که پناهندگان زیست محیطی در چارجوب هیچ یک از کنوانسیون های پناهندگی سازمان ملل نمی گنجند. البته تلاش هائی برای رفع این معضل در جریان است. برای مثال، اصلاح کنوانسیون پناهندگان سال 1951 در جهت ایجاد یک معاهده جدید که شامل پناهندگان زیست محیطی هم شود در دست تهیه است. اما تا کنون پناهندگان زیست محیطی فاقد هرگونه سطح محافظتی مشابه پناهندگان سنتی می باشند.

پرسش: برجسته ترین موارد نقض حقوق بشر که در نتیجه ناتوانی و یا اهمال دولت ها در انجام تعهدات زیست محیطی از جمله توافق پاریس چیست؟

پاسخ: برخی از موارد حقوق بشر که در حوزۀ تعهدات زیست محیطی دولت ها قرار دارند شامل حق زندگی، بهداشت، مالکیت، حریم خصوصی، مسکن و آب می باشد این حقوق در دو کنوانسیون بین المللی حقوق مدنی و سیاسی سازمان ملل متحد مصوبه 26 دسامبر 1966(5) و کنوانسیون بين المللي حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي سازمان ملل متحد مصوبه 16 دسامبر 1966(6) و نیز اسناد منطقه ای حقوق بشر مانند کنوانسیون اروپا برای حقوق بشر(7)، منشور آفریقائی حقوق بشر و مردم (8) و نیز کنوانسیون آمریکائی حقوق بشر (9) گنجانده شده است. اضافه برآن معاهدات منطقه ای حقوق و رویه های ویژه در زمینه اطلاعات و مشارکت و دسترسی به عدالت اقلیمی مانند کنوانسیون ارهوس (Aarhus Convention) در اروپا (10) و توافق نامه اسکازو (Escazú Agreement) در آمریکای لاتین و کارائیب (11) وجود دارد.

پرسش: بنابر گزارش سازمان ملل متحد کشورهای درحال توسعه بیشتر در معرض تاثیر تغییرات زیست محیطی قرار دارند و در نتیجه تا سال 2028 به بدهی این کشورها حدود 168 میلیارد دلار افزوده خواهد شد. مطالعات نشان میدهد که تغییرات زیست محیطی شدیدا بر کشورهای درحال توسعه تاثیرات ناگوار برجای می گذارد. در این مورد بعضی از محققین توصیه می کنند که می بایست یک سیستم هدفمند مالی از سوی کشورهای ثروتمند جهت کمک به این کشورها و برای کاهش تولید گازهای گلخانه ای تخصیص یابد. اینک بنظر شما چگونه می توان فشار روبه رشدی که به علت تغییرات زیست محیطی که به اقتصاد کشورهای فقیر وارد شده است را کاهش داد؟

 پاسخ: حل بحرن تغییرات زیست محیطی نیازمند اقدامی واحد در جهت برقراری عدالت همه جانبه و همگرا در سطح جهان دارد. این موضوع به معنای یادآوری مسئولیت تاریخی کشورهای غربی در کمک به رفع بحران زیست محیطی کنونی است. انجام چنین اقدام مسئولیت پذیر در عمل به کشورهای درحال توسعه کمک می کند تا خود را با واقعیت های جدید که در ایجاد آن کم کاری کرده اند آشنا شوند. کشورهای پیشرفته بویژه مجبورند منابع مالی و فنی را در اختیار کشورهای درحال توسعه قرار دهند تا این کشور ها بتوانند در برابر شوک های اقتصادی ناشی از تغییرات زیست محیطی مقاومت کنند.

پرسش: ادبیات مربوط به تحریم های اقتصادی کاملا روشن است و معلوم گشته که تحریم های اقتصادی علیه کشورها به هیچ وجه کارساز نبوده و نیست. همچنین معلوم گشته است که تحریم کنندگان نه تنها به اهداف خود (در جهت تحمیل سیاست های خود به کشورهای دیگر) نرسیده اند بلکه تحریم ها باعث آسیب رسیدن به توده مردم بویژه قشر کم درآمد شده است. بدیهی است سیاست بین المللی در مورد تغییرات زیست محیطی نسبت به کشورها باید بیشتر روی هویج متمرکز گردد و نه چماق. تحریم اقتصادی یک کشور درحال توسعه نه تنها تولید گازهای گلخانه ای را کاهش نمیدهد بلکه ضمن بی ثبات ساختن سیاسی این کشورها تولید گازهای گلخانه ای را افزایش می دهد. کشورها بویژه کشورهای ثروتمند بهتر است با تصویب قوانین در جهت کاهش گازهای گلخانه ای به کشورهای درحال توسعه کمک نمایند و این کشورها را به دلیل عدم پیروی از سیاست های خود تنبیه ننمایند.   

منابع:

1. https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement/the-paris-agreement
2. https://www.radiofarda.com/a/iran-water-shortage- clashes/29417154.html

3- https://eciu.net/analysis/briefings/international-perspectives/road-to-glasgow-key-summit-asks
4- https://www.institutionalinvestor.com/article/b1rzn4y321hm21/countdown-to-cop26-how-2021-is-a-make-or-break-year-in-the-fight-against-climate-change
5- https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/ccpr.aspx
6- https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/cescr.aspx
7- https://www.echr.coe.int/documents/convention_eng.pdf
8- https://www.achpr.org/legalinstruments/detail?id=49
9- https://treaties.un.org/doc/publication/unts/volume%201144/volume-1144-i-17955-english.pdf
10- https://ec.europa.eu/environment/aarhus/
11- https://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXVII-18&chapter=27&clang=_en