آرمان مصدق و نسیان تراژیک ما-علی‌محمد اسکندری‌جو
تاریخ ایرانی: حافظه تاریخی قدرت سهمگینی دارد که «گذشته» را زنده می‌کند و به آسانی هم اجازه فراموشی یک فاجعه را نمیدهد. (۱) به بیانی، حافظه یک رابطه «بی‌واسطه» بین گذشته و امروز است؛ حال آنکه آگاهی تاریخی پیوند باواسطه بین گذشته و حال است.
در ایران کدام فاجعه تاریخی را اهمیت دهیم و کدام را فراموش کنیم؟ یادآوری یک حادثه آیا باعث ترس و نگرانی ما نمی‌شود که ممکن است در آینده نیز اتفاق افتد؟ در این میان آیا دچار نسیان تاریخی نمی‌شویم؟ تاریخ شکل ماهرانه‌ای از «حافظه» است، نوستالژی است، رنج و حرمان و واپس‌زدگی است. با این حال، تاریخ که بازی کودکانه نیست که من شاهی شوم و تو مصدقی و یکی نیز پیدا کنیم «کاشانی» شود! علاوه بر این، حافظه تاریخی نیز یک «استعاره» بی‌معنی و بی‌ارزش نیست که در مصادره این جبهه یا آن حزب باشد بلکه برعکس، حافظه جمعی هرچه هم تلخ و هولناک باشد اما معنابخش هویت ملی و آرامبخش (۲) آحاد ملت است و نه یک گرایش سیاسی.
روایت ۲۸ مرداد (علیرغم برخی تفسیرهای مخدوش و عامدانه از آن) به معنای بازآوری یا فراخواندن مصدق از ایران گذشته به ایران امروز نیست بلکه به معنای «بازیافتن» خویش از زمان گذشته به حال است؛ بازیابی پاره‌ای از هویت تاریخی ملتی که از آن واقعه آسیب دیده است. ما اگر مصدق و همبستگی و کودتای مرداد را نداشته باشیم پس حافظه تاریخی دیگر چه ارزشی دارد؟ با این حال من مصدق را تقدیس نمی‌کنم و او را در جمع قدیسان تاریخ نیز نمی‌بینم؛ نخست‌وزیر ایران «مصونیت» تاریخی هم ندارد و کردار و پندار او باید نقد و ارزیابی شود؛ او اما مصونیت اخلاقی که دارد و شایسته نیست این نخست‌وزیر پاکدست را با صفات ناپسند خطاب کنیم یا اینجا و آنجا مقاله‌ای بازاری و عامه‌پسند علیه وی بنویسیم. نخست‌وزیر نه ظل‌الله است و نه ظل‌السلطان بلکه او تنها مصدق ایران است.
به دلایلی روایت ۲۸ مرداد باعث پیدایش تضاد و تناقض در رویکرد و موضع سیاسی ما شده به گونه‌ای که حتی برخی در بیان آن روایت به دام طامات و ترهات نیز افتاده‌اند. حال دو راه بیشتر نداریم: (یا) تاریخ مضر و زیان‌آور است پس آن را نخوانیم و بکوشیم از حافظه جمعی ایران پاک کنیم یا اینکه تاریخ معاصر ما مفید و سودآور است پس بخوانیم تا شاید از آن درس بگیریم، گرچه به باور «هگل» فیلسوف آلمانی: «تاریخ می‌خوانیم تا از تاریخ هیچ نیاموزیم.»
باید تاریخ دینامیک را به میان ملت آورد تا حافظه ملی ما ضعیف نشود؛ تاریخ مکانیکی سال‌هاست به عنوان یک دیسیپلین به مدرسه و دانشگاه آمده و نسل جوان در کلاس درس، این رشته را می‌آموزد تا نمره‌ای بگیرد. حال آنکه حافظه تاریخی چنین نیست و سیستم‌گریز است؛ این حافظه اصولاً آموختنی نیست که نیاز به مکتب و مدرسه باشد. حافظه جمعی می‌خواهد به هویت ایرانی ما ارزش و معنا بدهد؛ این حافظه می‌خواهد هویت مشترک ایرانی را به گونه‌ای ترسیم و تنظیم کند که در یک شرایط بحرانی، این حافظه بتواند وارد کارزار شود. بنابراین از یک حافظه «شکسته» یا عقیم چگونه می‌توان انتظار داشت که وارد کارزار شود؟ آیا نسل ما به تدریج دچار نسیان تراژیک نمی‌شود؟ (۳)
روایت ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به باور من بیش از آنکه برآیند یک بحران سیاسی یا اقتصادی در سرزمین ما باشد، نتیجه یک بحران اخلاقی در آن دوره است؛ خواه آن فاجعه تلخ را «کودتا» بخوانیم یا آن را یک «قیام ملی» بنامیم. با این حال، پروای من اینجا تاریخ دیالکتیکی نیست بلکه تاریخ دیالوگی است. این نوع تاریخ برازنده ایران است چرا که «دیالوگ» تاریخی پیش از آنکه یک گفتوگو باشد یک هم‌اندیشی است؛ ارزش و جایگاه یک نظام مردم‌سالار همانا برقراری دیالوگ آشکار و اعتمادساز است. اعتبار و حیثیت یک دیالوگ هم کشف حقیقت است. ضرورت دارد به پاس همبستگی و میهن‌دوستی، گهگاه بویژه هر مرداد به جای دیالوگ با تاریخ، ما با یکدیگر گفتوگو کنیم. زمانی که من با تو درباره ۲۸ مرداد وارد یک دیالوگ یا به عبارتی وارد یک «دیالکتیک» سقراطی میشوم نباید «مصدق» یا شاه را از پیش انتخاب یا فرض کرده باشم بلکه هدف ما فقط باید یافتن واقعیت از میان انبوهی روایت‌های متناقض باشد. اگر حق با من است اما «حقیقت» نزد توست، پس دیگر چه نیازی به دیالوگ است؟ در دیالکتیک (۴) یا همان دیالوگ‌آتنی، نه من داور تو هستم و نه تو قاضی من، البته به این شرط که هر دو (در اشراف بر موضوع دیالوگ) هم‌سنگ و هم‌تراز باشیم.
در گفت‌وگوست که تفاوت آشکار میشود، در «گفتمان» (۵) است که تفاهم پیدا میشود و سرانجام در یک گفتمان «پارالوژیک» (۶) است که ایده‌ای نو زاده میشود. طرفه اینکه راه درازی در پیش داریم به این دلیل ساده که ما با مولفه‌ها، اهداف و ضوابط یک دیالوگ چندان آشنایی نداریم؛ البته کم‌آشنایی با این میراث یونان نشانه بی‌اعتنایی تاریخ به ما نیست بلکه نشانه کم‌توجهی ما به چالش بین آگاهی تاریخی با حافظه تاریخی در کشور است. پنداری طعم شیرین دیالوگ در «ضیافت» سبز شبهای آتن به کام ما ایرانیان «تلخ» آمده است، چه رسد آنکه بخواهیم از سقراط عبور کنیم و در دیار میشل فوکو (گفتمان) ایده‌ای نو به ارمغان آوریم. با نگاهی گذرا به آثار این فیلسوف فرانسوی می‌دانیم که «گفتمان غالب» چیست، کجاست و چه هدفی دارد؛ گفتمانی که به شدت به سوی «قدرت» کمانه کرده تا «غالب» شود. دیالوگ اما آزاد و رها از بندها و ملاحظات فرهنگی و سیاسی است. به این سبب می‌توان روایت ۲۸ مرداد را نیز در چارچوب یک تاریخ دیالوگی بیان کرد. به عبارتی، ما گفتمان غالب فوکویی داریم اما دیالوگ غالب سقراطی نداریم. (۷)
مصدق از لندن الهام گرفت
ایده ملی شدن صنایع بزرگ مانند نفت یا معادن اصولاً یک ایده ایرانی نبود چرا که در دوره رکود پس از جنگ بین‌الملل دوم در کشور انگلستان، نخست‌وزیر «کلمنت اَتلی» برای حمایت از صد هزار کارگر انگلیسی توانست تمام معادن ذغال‌سنگ دارای ۸۰۰ شرکت ریز و درشت را با پرداخت ۲۰۰ میلیون پوند غرامت به مالکان این شرکت‌ها آن صنعت را ملی اعلام کند. دکتر مصدق هم به یقین با علم به این اقدام دولت انگلیس بود که حاضر شد با پرداخت غرامت به دولت انگلیس صنعت نفت ایران را ملی اعلام کند در حالی که پرسنل انگلیسی همچنان پالایشگاه آبادان را اداره می‌کنند. مصدق ابتدا می‌پنداشت دولت اَتلی (از حزب کارگر انگیس) لااقل با توجه به ملاحظات ایدئولوژیک و به نشانه همبستگی با ملت فقیر ایران به این اقدام او اعتراضی نخواهد کرد؛ اما با بازگشت دشمن ایران (وینستون چرچیل) به پست نخست‌وزیری، دکتر مصدق ناچار به اصل ۴۴ ترومن (کمک مستشاران آمریکایی در زیرساخت کشور) و نیز اعطای وام بانک جهانی امیدوار گشت.
لوی هندرسون سفیر ایالات متحده در کتاب خاطرات و نیز در مصاحبه با انستیتو تاریخ شفاهی آمریکا در نیویورک اشاره دارد که بین پنجاه تا شصت بار جداگانه با شاه و مصدق دیدار داشته است. در بهمن سال ۱۳۳۱ که مصادف با آغاز ریاست‌جمهوری ژنرال آیزنهاور بود، هندرسون پیشنهاد آمریکا و انگلیس برای حل مشکل نفت را به نزد دکتر مصدق برده و ساعت‌ها با او گفتوگو می‌کند.
نخست‌وزیر ایران پیشنهاد آمریکا را پذیرفت اما در این دیدار کوشید (با ارجاع به همان قانون ملی شدن معادن انگلیس) که ایران هم بر همان پایه عمل کند. لوی هندرسون اما بنا به پیشنهاد چرچیل خواهان پرداخت کل غرامت برای ۳۲ سال باقی‌مانده از امتیازنامه ۶۰ ساله نفت با امضای رضاشاه بود! مصدق از سفیر می‌پرسد چرا چرچیل بر مبنای صنعت ذغال‌سنگ در انگستان یک رقم کلی (Lump Sum) بابت غرامت نفت را به دولت ایران پیشنهاد نمیدهد تا مذاکره آغاز گشته و توافق احتمالی حاصل شود. حال آیا مصدق، کینه‌توز، یک‌دنده و لجوج است یا نخست‌وزیر انگلیس؟ چرچیل در مصاحبه‌های گوناگون هیچگاه پروای دیپلماتیک نداشت و سخیف‌ترین تهمت و اهانت را به نخست‌وزیر ایران زد و همزمان طرح پیشنهادی کودتا علیه او را امضا کرد.
در یک نگاه اجمالی به دوره مصدق به نظر میرسد که سی تیر ۱۳۳۱ و شکاف عمیق دولت، دربار و مجلس در واقع آغاز فرایندی شد که اصطلاحاً آن را «آنتروپی» سیاسی می‌نامند (۸) البته در آن زمان این آنتروپی (بی‌نظمی، خستگی و عدم اطمینان از آینده) لزوماً به این معنا نیست که انجام یک «کودتا» برای سرنگونی تنها دولت دموکراتیک در خاورمیانه را غیرقابل اجتناب و توجیه‌پذیر نشان دهد.
همزمان با نخستین کودتا (۲۵ مرداد) که به شکست انجامید، سفیر آمریکا با «اشرف پهلوی» در سوئیس دیدار می‌کند و از آنجا به ساحل زیبای بیروت میرود و سراسیمه در تماس با سفارت آمریکا در تهران از وابسته (اَتاشه) نظامی می‌خواهد که هواپیمای اختصاصی سفارت (۹) را به بیروت بفرستد تا او به تهران برگردد. در فرودگاه مهرآباد دکتر غلامحسین مصدق به استقبال سفیر آمده و از آنجا به دیدار نخست‌وزیر می‌روند. (۱۰)
تئوری جورج کنان و چپ‌هراسی دربار
لوی هندرسون پیش از ایران مدتی در روسیه فعالیت داشت؛ او و دستیارش «جورج کنان» به علت انزجار شدیدی که از استالین و شوروی داشتند طرح «جنگ سرد» با رمز عملیاتی مهار یگانه (Containment) علیه شوروی را تئوریزه کردند؛ همان طرح هنگام جنگ ایران و عراق با اندکی تغییر به مهار دوگانه تبدیل گشته و تسلیم وزارت خارجه آمریکا شد. موافقت هندرسون با طرح کودتا علیه دولت مصدق هم به بهانه هراس شدید دربار (و نه دولت) از کودتای احتمالی توسط افسران نفوذی حزب توده بود که هندرسون به ذهن شاه و آیزنهاور القا کرده بود در حالی که دولت ائتلافی مصدق حتی وزیر توده‌ای داشت.
چند ماه پیش از کودتا، سفیر آمریکا هنگام اعتراض مصدق به او که چرا علیرغم تمایل شاه به خروج از کشور (به بهانه سفر تفریحی) وی را از این اقدام منصرف ساخته است پاسخ بی‌راهه میدهد که من به رئیس کشور پاسخگو هستم و نه به رئیس دولت (!) و از سوی دیگر چنانچه شاه از کشور خارج شود افسران حزب توده اقدام به کودتا می‌کنند. در روز ۲۵ مرداد لوی هندرسون در دیدار با مصدق ضمن اشاره به تظاهرات هزاران توده‌ای با برافراشتن پرچم‌های قرمز در مقابل کنسولگری آمریکا در اصفهان، به گونه تلویحی دوباره خطر کودتای حزب توده را بزرگنمایی می‌کند!
چنانچه آن تلگرام بلند «جورج کنان» را که از مسکو به واشنگتن فرستاد و این دیدار لوی هندرسون با مصدق در تهران را کنار هم قرار دهیم آنگاه درمی‌یابیم که انزجار این دو آمریکایی از نظام چپ روسی چه عواقبی برای دو کشور داشته است. حال که به هر دلیلی روس‌ها فراموشی جمعی را انتخاب کرده‌اند آیا شایسته است ما هم روایت تراژیک مرداد را به نسیان ملی بسپاریم؟
پی‌نوشت‌ها:
۱- به این دلیل برخی عمدی یا سهوی بجای حافظه واژه «خاطره» جمعی را می‌‌نشانند.
۲- در اینجا عمداً واژه فرعی «آرامبخش» را معادل اصطلاح اصلی و ارسطویی «کاتارسیس» (Catharsis) به معنای آخرین «ایستگاه» از یک فرآیند پنج مرحله‌‌ای درآوردم که به باور این فیلسوف یونانی بیننده یک فاجعه تراژیک هنگام گذار از ترس به ترحم (نسبت به شخصیت تراژدی) سرانجام در پایان نمایش به آن ایستگاه تطهیر و تهذیب نفس میرسد.
۳- نظر به اینکه مطلب به درازا می‌‌کشد و از موضوع نیز دور میشوم ناچار از ادامه ستیز بین آگاهی تاریخی با حافظه تاریخی صرف‌نظر کردم اما می‌‌توانید برای آگاهی بیشتر به کتاب انگلیسی «ذاخُر» Zakhor که عبری شده همان «ذکر» عربی است مراجعه کنید؛ این کتاب را یک نویسنده مهاجر دو رگه ایرانی/روسی به نام «یوسف حییم اورشلیمی» در سال ۱۹۸۱ میلادی نوشته است؛ این پرفسور کلیمی ۷۷ ساله شوخ‌طبع که گاهی ایرانی و گاهی روسی می‌‌شد در سال ۲۰۰۹ میلادی در آمریکا درگذشت.
۴- در اینجا دیالکتیک را مترادف دیالوگ آوردم تا بر روش یا شگرد مخصوص سقراط (دیالکتیک) هنگام گفتوگو در ضیافت شبهای آتن تاکید کنم. در نظر او پنداری دیالکتیک، دیالوگ میشود و دیالوگ هم دیالکتیک چرا که دیالوگ بدون دیالکتیک معنا ندارد.
۵- گفتمان (Discourse) را در مرحله جدی و بالاتر از دیالوگ آوردم به لحاظ تفاوت آشکار در مولفه‌‌های این دو میراث ارزشمند یونان.
۶- پیداست صفت «پارالوژیک» در اینجا به معنای پریشان‌گویی به عنوان یک عارضه عصبی نیست که در حوزه روان‌‌کاوی به کار میرود.
۷- به باور تمثیلی، کنایی و استعاری میشل فوکو اصولاً یک گفتمان، درون پوست گردو جواب نمیدهد بلکه فقط «تفسیر» آن گفتمان است که درون پوست گردو جواب میدهد! این یادداشت هم به لحاظ اوصاف و نظراتی که درباره نخست‌وزیر ایران آوردم نباید ورود من به یک دیالوگ و یا گفتمان مردادی تلقی شود چرا که آنچه در این یادداشت آوردم لزوماً منطبق بر معیارها و مولفه‌‌های ضروری برای آغاز یک دیالوگ و گفتمان نیست.
۸- اصطلاح آنتروپی را از دنیای فیزیک و قانون دوم ترمودینامیک وام گرفتم.
۹- سال پیش از کودتا هواپیمای حامل نماینده رئیس‌جمهور آمریکا (اصل چهار ترومن برای کمک مالی به ایران) به هنگام فرود در مهرآباد به علت برف و بوران به تپه‌های اطراف شهرری برخورد کرده، تمام اعضای هیات نمایندگی کشته می‌‌شوند و امید ایران به دریافت وام و کمک مالی نیز از بین میرود. سفیر لوی هندرسون با پرواز این هواپیمای کوچک مخصوص سفارت آمریکا توانست محل سانحه را شناسایی کند.
۱۰- چند نوشتار درباره کودتای مرداد نوشتم بویژه دو مقاله «مصدق را از چپ نخوانیم» و نیز «تاریخ را از چپ نخوانیم».
