حمله روسیه به اوکراین؛ نقش سازمان‌های اطلاعاتی اروپایی چیست؟ یوسف رضا
روزنامه‌نگار
از آغاز حمله روسیه به اوکراین، کشورهای اروپایی یکصدا از دولت و ملت اوکراین حمایت کرده‌اند؛ پناهجویان را پناه داده‌اند و نیروهای نظامی اوکراین را پشتیبانی کرده‌اند. اتحادیه اروپا کمک‌های مالی و تسلیحاتی فراوانی را به اوکراین ارسال کرده است. تدابیر و اقداماتی که در سطح وسیع تحت پوشش خبری نیز قرار گرفته‌اند. اما آنچه کم‌تر به آن پرداخته شده، نقش سازمان‌های امنیتی اروپایی در جریان این جنگ است.
دلایل این امر را می‌توان از دو وجه مورد بررسی قرار داد. نخست ماهیت وجودی سازمان‌های امنیتی، به‌ویژه نهادهای اطلاعاتی-نظامی، که ایجاب می‌کند که دست‌کم در دوران عملیات، و تا حد ممکن، جلوی درز اطلاعات و استفاده دشمن از آن گرفته شود. به همین دلیل هم هست که غالباً این‌گونه اخبار و اطلاعات با فاصله، و معمولاً پس از پایان جنگ، منتشر می‌شوند.
البته خبرنگاران آمریکایی در مقایسه همتایان اروپایی خود فعال‌ترند و تاکنون چندین گزارش درباره نقش نیروهای امنیتی این کشورها در جنگ اوکراین منتشر کرده‌اند. این نیز تا حدی مربوط است به ساختار سیاسی این کشور که امکان ارتباط مستقیم با مقامات امنیتی و پرسش‌وپرسخ از آنها را فراهم کرده است – از جمله نشست‌های رسانه‌ای مقامات پنتاگون و سیا – امری که چندان در کشورهای اروپایی باب نیست.
وجه دیگر موضوع به موضع سیاسی مقامات اتحادیه اروپا مرتبط است که تا امروز کوشیده‌اند محتاطانه‌تر از هم‌پیمانان خود در ناتو رفتار کنند و با کم‌تر رسانه‌ای کردن فعالیت‌های نیروهای امنیتی خود، به تنش‌ها موجود دامن نزنند.
با این حال، می‌توان از خلل رخدادهای اخیر، و با اتکاء به سوابق روابط امنیتی اوکراین و اروپا، به برخی از فعالیت‌های سازمان‌های اطلاعاتی اروپایی در خاک اوکراین پی برد.
تخلیه شتابزده
بیست‌وپنج فوریه، یعنی یک روز پس از آغاز جنگ، رسانه‌های آلمان خبر دادند که نیروهای ویژه ارتش این کشور در عملیاتی محرمانه موفق شدند برونو کاهل، رئیس کل سرویس اطلاعاتی آلمان را از کی‌یف به برلین منتقل کنند. برونو کاهل در جلسه‌ای با مقامات ارشد امنیتی اوکراین بود که بمباران پایتخت آغاز شد و نیروهای ویژه را بر آن داشت بلافاصله وارد عمل شوند و او را از کشور خارج کنند.
به نوشته هفته‌نامه آلمانی فوکوس، سازمان‌های امنیتی این کشور انتظار این را نداشتند که روسیه در همان آغاز جنگ به کی‌یف حمله کند. تحلیل آنها در آن زمان، این بود که عملیات ارتش روسیه از مناطق شرق اوکراین پیش‌تر نخواهد رفت.
با این حال، سفر دو روزه آقای کاهل و دیدار با ایوان باکانوف، رئیس سرویس امنیت، و ژنرال کی‌ریلو لودانوف، رئيس‌کل سازمان اطلاعات وزارت دفاع اوکراین، و البته بازگرداندن شتابزده او، حکایت از حضور مستمر نیروهای امنیتی اروپایی در اوکراین، و تبادل اطلاعاتی بین طرفین، آن‌هم در سطح مقامات عالی‌رتبه دارد؛ حضوری که دست‌کم به سال ۲۰۱۴ و الحاق کریمه به روسیه برمی‌گردد.
یگان‌های مخفی
زک دورفمَن، خبرنگار و کارشناس مسائل امنیتی، به تازگی با انتشار یک رشته گزارش تحقیقی از نقش و جایگاه یگان‌های شبه‌نظامی مخفی اوکراینی پرده برداشت که توسط نیروهای سیا در خاک ایالات متحده آمریکا آموزش دیده‌اند. به گفته دورفمَن، این نیروها بیش از هفت سال است که تمرین نظامی می‌بینند و دفاع شخصی و تیراندازی، (به‌ویژه تربیت تک‌تیراندازان) و تکنیک‌های استتار و مکالمه محرمانه را فرا می‌گیرند. وی همچنین افشا کرد که در طول این سال‌ها، این شبه‌نظامیان تعلیم‌دیده در سیا برای حمایت و کمک به نیروهای هوادار کی‌یف به شرق اوکراین اعزام شده‌اند. البته این گزاش‌ها به طور مستقل قابل تایید نیست اما مقام‌های آمریکا آنها را تایید یا تکذیب نکرده‌اند.
ژرال آربوآ، مدیر مرکز پژوهش‌های امنیتی فرانسه (Cnam)، بر این باور است که نیروهای امنیتی بریتانیا، فرانسه و آلمان به همتاهای آمریکایی خود کمک، و این یگان‌های مخفی را تعلیم و تقویت کرده‌اند؛ بخصوص که اولویت سیا در دهه‌ی اخیر، مقابله با جریان‌های اسلامی تندرو بوده است. آقای آربوآ، که سال‌ها درباره همکاری‌های امنیتی بین کشورهای عضور ناتو تحقیق کرده، در مقاله‌ای که هفته پیش منتشر کرد می‌نویسد: “شگردهای حمله از پشت به نیروهای متخاصم حاکی از آن است که این یگان‌های مخفی در همان ساختاری آموزشی دیده‌اند که در دوران جنگ سرد، در اروپای غربی تعریف و توسعه یافت و به عملیات پشت سر بمان معروف شد.”
عملیات “پشت سر بمان” (Stay-Behind) نام مستعار برنامه محرمانه‌ای بود که نیروهای ناتو از پایان جنگ جهانی دوم به بعد، در بسیاری از مناطق مورد مناقشه بلوک‌های شرق و غرب به اجرا گذاشتند. مطابق با طرح “پشت سر بمان”، یگان‌های مخفی شامل یک رشته سلول‌‌های خفته‌‌اند که هر کدام می‌توانند به‌طور مستقل در مناطق و شهرهای مختلف، به‌مدت طولانی، بالقوه به حیات خود ادامه دهند، اما به‌موقع فعال شده و با دیگر سلول‌ها و ستاد کل فرماندهی وارد ارتباط شوند. همان یگان‌هایی که به گفته آقای آربوا، امروز در اوکراین، حتی در مناطق تحت اشغال روسیه، فعالیت می‌کنند و “از دلنگرانی‌های اصلی نیروهای روسیه” به شمار می‌آیند.
آنچه عملکرد یگان‌های مخفی حاضر در اوکراین را با نمونه‌های پیشین در دوران جنگ سرد متفاوت می‌کند، نحوه پشتیبانی نظامی و امنیتی از آنها است که آن نیز بدون پشتیبانی مالی ممکن نیست. پیش از آغاز جنگ اوکراین، سازمان‌های امنیتی اروپایی، از جمله اداره کل امنیت خارجی فرانسه (DGSE) و سرویس اطلاعات مخفی بریتانیا (MI6)، باید مسیرهای پرپیچ‌وخمی را طی می‌کردند تا به شکل محرمانه نیازهای مالی و لجیستیکی شبکه‌های تحت حمایت خود را تأمین کنند.
اما اکنون که اتحادیه اروپا رسماً اعلام کرده که به اوکراین کمک تسلیحاتی می‌کند — تصمیمی که سه روز پس از آغاز جنگ تصویب شد — کار برای سازمان‌های امنیتی به مراتب ساده‌تر شده است. انتقال کمک‌های مالی از طریق بانک‌های اروپایی صورت می‌گیرند و تسلیحات نیز به کشورهای هم‌مرز با اوکراین منتقل، و از مسیر زمینی به مقامات کی‌یف و یگان‌های مخفی تحویل داده می‌شود. مدیر مرکز پژوهش‌های امنیتی فرانسه می‌نویسد که “اتحادیه اروپا سلاح‌های خود را نه از طریق ناتو بلکه مستقیماً با کمک‌های کشورهای عضو به دست این یگان‌های مخفی می‌رساند”، و این‌گونه “دیگر بهانه‌ای هم به دست پوتین نمی‌دهند” که دخالت ناتو در اوکراین را خط قرمز خود می‌داند.
پشتیبانی راهبردی
علاوه بر پشتیبانی نظامی، گزارش‌هایی از کمک‌های اطلاعاتی اروپا به اوکراین در رسانه‌ها منتشر شده است. دولت‌های اروپایی و مقامات رسمی مستقیما چنین کمک‌هایی را تایید نکرده و درباره آن با رسانه‌ها سخن نگفته‌اند حتی در مواردی چنین کمک‌هایی را رد کرده‌اند. اما مقامات نظامی سابق در گفتگو با رسانه‌ها برآوردهایی را از کمک‌های اطلاعاتی به اوکراین مطرح کرده‌اند که البته از سوی منابع مستقل قابل تایید نیست.
براساس این گزارش‌ها سازمان‌های امنیتی اروپایی اطلاعات با ارزشی را نیز در اختیار اوکراینی‌ها قرار می‌دهند که به‌طور خلاصه شامل دو بخش عمده می‌شود. نخست پشتیبانی راهبردی است؛ یعنی ردیابی مکالمات نیروهای روسیه و به‌اشتراک‌گذاشتن تصاویر ماهواره‌ای. اداره اطلاعات نظامی فرانسه (DRM) که تحت نظر وزارت دفاع این کشور فعالیت می‌کند، از جمله سازمان‌های امنیتی اروپایی است که می‌تواند اوکراینی‌ها در این زمینه یاری دهد.
علاوه بر این، هواپیماهای مجهز به سامانه “آواکس” به‌طور مرتب و بدون آن‌که نیاز باشد وارد حریم هوایی اوکراین شوند، بر فراز خاک رومانی در حال گشت‌زنی هستند و مانند یک ایستگاه رادار متحرک مساحتی به وسعت ۳۱۰ هزار کیلومتر مربع را پوشش داده و ارتش اوکراین را از تحولات نظامی در خاک این کشور با خبر می‌کنند.
اولیویه مَس خاطرنشان می‌کند که اداره اطلاعات نظامی فرانسه همچنین قادر است مکالمات رادیویی نیروهای ارتش روسیه را ردیابی کند، در حالی که ردیابی مکالمات تلفنی، اینترنتی و پیامک‌ها به عهده اداره کل امنیت خارجی فرانسه است: “در واقع، این دو سازمان مکمل یکدیگر هستند.”
پشتیبانی عملیاتی
نه فرانسه و نه هیچ‌کدام از کشورهای اروپایی، تا امروز، حضور نیروهای امنیتی خود در خاک اوکراین را رسانه‌ای نکرده‌اند، اما بعضی از کارشناسان تردیدی نسبت به “نقش مؤثر” آنها در آنچه پشتیباتی عملیاتی خوانده می‌شود، ندارند. ونسان کروزه، مأمور سابق اداره کل امنیت خارجی فرانسه، با تأکید بر این نکته که “اوکراین، به‌ویژه کی‌یف، از ماه مه ۲۰۲۱ به خانه جاسوسان” تبدیل شده، به رادیو فرانسه می‌گوید “در صورتی که رئیس‌جمهور فرانسه تصمیم بگیرد”، “یگان عملیاتی” اداره کل امنیت این کشور می‌تواند به‌سرعت وارد عمل شود و “مأموران مخفی خود را که در محل حاضرند، فعال کند.”
مأموران “یگان عملیاتی”، به گفته وی، قادرند نه تنها روند ارسال “محرمانه تجهیزات نظامی” را تسهیل بخشند، بلکه می‌توانند “نحوه استفاده از آنها را نیز به نیروهای اوکراینی آموزش دهند”. به این ترتیب، دیگر چندان نیازی به حضور نظامیان فرانسوی در خاک اوکراین نیست.
علاوه بر این، مأموران “یگان عملیاتی” متخصص جنگ‌های خیابانی و نامنظم هستند و می‌توانند در بلند مدت و با سازماندهی عملیات خرابکارانه، استراتژی روسیه را که به‌دنبال اشغال و حفظ مناطق شرقی اوکراین است، به چالش بگیرند. اولیویه مَس این احتمال را قوی می‌دهد که “برخی از عملیات تخریبی” از جمله “جلوگیری از سوخت‌رسانی به‌موقع [به نیروهای روسیه] توسط مأموران یگان عملیاتی اداره کل امنیت خارجی فرانسه” صورت گرفته باشند.
به باور ژرال آربوآ، حتی اگر هنوز سازمان‌های امنیتی اروپایی وارد مرحله پشتیبانی عملیاتی هم نشده باشند، همان اطلاعات راهبردی که تا امروز در اختیار ارتش و یگان‌های مخفی اوکراینی گذاشته‌اند، تلفات سنگینی را به روس‌ها تحمیل کرده است.
اولیویه مَس، سرهنگ پیشین اداره کل امنیت خارجی فرانسه، در مصاحبه با هفته‌نامه اکسپرس با اشاره به این موضوع می‌گوید: “به‌لطف داده‌های ماهواره‌ای، اداره اطلاعات نظامی از رفت‌وآمدهای واحدهای روس، تسلیحات و امکانات نظامی‌شان، و این‌که در کدام مناطق مستقر شده‌اند، با خبر است. در واقع، نیروهای این اداره بیش از هر کس دیگر به میدان نبرد نزدیک‌اند و از وضعیت درگیری‌ها و تعداد قربانیان غیرنظامی آگاه‌اند.” به باور آقای آربوآ، این‌گونه بود که در نخستین روز جنگ، “روس‌ها نتوانستند هیچ‌کدام از اهداف نظامی خود را مورد اصابت قرار دهند؛ نه جنگنده‌هایی که در فرودگاه‌های نظامی اوکراین مستقر بودند و نه اهدافی را که در مسیر پیش‌روی خود [در خاک اوکراین] با آن مواجه شدند.”
بی بی سی فارسی
۷ خرداد ۱۴۰۱ – ۲۸ مه ۲۰۲۲
