اختلاف با جمهوری آذربایجان و سخنانی که جا ماند- حسن بهگر

درگفتگویی که دیروز با رادیو آمریکا (1) داشتم برخی سخنانم ناگفته ماند و برخی در مونتاژ نهایی کوتاه شد. این مقاله را مینویسم که جبران بکنم.

مشکل چگونه آغاز شد؟

در پاییز سال گذشته در جنگی یک ماه و نیمه، جمهوری آذربایجان(2) مناطقی را که طی سی سال گذشته  تحت کنترل ارتش ارمنستان قرار داشت، آزاد کرد و اختیار چیزی حدود 20% از خاک خود از جمله نوار مرزی با ایران در قره‌باغ را به دست گرفت.

طی هفته‌های اخیر، نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان از طریق کارشکنی‌های فراوان ازجمله مسدود کردن چند روزهٔ مسیر زمینی ایران-ایروان در محور گوریس-قاپان (گوروش-قافان) و همچنین اخذ تعرفه‌های 130 دلاری، اذیت و آزار رانندگان ایرانی و دستگیری دو نفر از آن‌ها، تلاش کرده‌اند از صادرات مواد غذایی، سوختی و غیره از ایران به ارمنستان جلوگیری کنند.

از زمان آن درگیری، علیف سخنان تحریک امیزی علیه ایران بر زبان رانده و چند پان ترکیست در تلویزیون های آنجا با سخنان یاوه بر آتش دشمنی با ایران دمیده اند تا آنجا که جمهوری آذربایجان  برای کامیوندارن ایرانی که به مقصد ارمنستان می روند مشکلاتی ایجاد کرده و کار بدانجا رسانده اند که امروزارتش و سپاه ایران در واکنش واحد‌های زرهی و توپخانه خود به منطقه پلدشت در آذربایجان غربی به مرز آذربایجان و ترکیه فرستاده است .پلدشت در جوار رود ارس قراردارد و ازآنجا به راحتی ساختمان های نخجوان قابل مشاهده است.

فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران گفته است: جلوگیری از تغییر در مرز‌های کشور‌های همسایه از راهبرد‌های جدی جمهوری اسلامی است.

سرتیپ کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش ایران، تأکید کرده است که مانور نظامیان ایران در شمال غربی این کشور از روز جمعه 9 مهر آغاز خواهد شد.

سوء استفاده اسراییل از جمهوری آذربایجان

آن چه موجب واکنش جمهوری اسلامی شده است روابط  جمهوری آذربایجان با اسراییل است. درسال های اخیر اسراییل پهبادهای ایتان را در خاک جمهوری آذربایجان مستقر کرده ست تا برای هدف قرار دادن موشک‌های ایران از آن استفاده کند. آذربایجان  اسراییل را به رسمیت شناخته‌ و از تأمین کنندگان نفت اسراییل بشمار می‌رود. اسراییل یکی از پایگاه‌های هوایی جمهوری آذربایجان را برای حمله به تأسیسات هسته ای ایران خریداری کرده‌ و در سایر پایگاه‌های آن کشور نیرو و هواپیما مستقر کرده‌است. جمهوری آذربایجان تسلیحات فراوانی از  اسراییل خریداری کرده‌ است.

جمهوری اسلامی نگران عملیات تروریستی اسراییل از این منطقه نیز هست، چنانکه مدعی است مجید جمالی فشی عامل ترور مسعود علی‌محمدی اولین دانشمند هسته ای ایران که توسط اسراییل ترور شد توسط سفارت اسراییل در باکو جذب شده بوده و اسرائیلی‌ها وی را بدون آنکه در پاسپورتش مهر بخورد از فرودگاه باکو به اسراییل منتقل کرده اند.

نفوذ ترکیه در جمهوری آذربایجان

در مورد اختلاف جمهوری اسلامی و جمهوری آذربایجان  نمی توان به غفلت ملایان از موقعیت استثنایی پس از فروپاشی شوروی اشاره نکرد. علاقه ی مردم به سرزمین مادری و فرهنگ و زبان فارسی همه در اخبار آن زمان گویاست ولی این ملایان بودن که تصور می کردند با صدور خمینیسم  می توانند ابتکار عمل را برعهده بگیرند. در مقابل، ترکیه در رابطه ی سیاسی با کشورهای آسیای میانه تلاش کرد کشورهای ترک زبان و مسلمان را با اسلامی مدرن جلب نماید . پوشش تلویزیونی و ماهواره ای ، دعوت از هنرمندان به ترکیه و پذیرش دانشجو از آذربایجان راه را برای ترکیه بازکرد.

 بدیهی است  برداشت کشورهای تازه استقلال یافته از شوروی از اسلام برداشتی سطحی و تخیلی است. باوجود آنکه  سیاست جمهوری اسلامی در داخل انحصارگرا ، تنگ نظر و بسته است و انحصار به پیروان ولایت فقیه و حزب الله دارد، در خارج از ایران برای جلب شیعیان گسترده تر عمل می کند و به همۀ شیعیان از علویان  سوریه گرفته تا شیعیان زیدیه با نظر اغماض نگاه می کند. یعنی در سیاست خارجی  پراگماتیسم سیاسی بر ایدئولوژی غلبه کرده است. این روش درمورد عراق نیز صدق می کند که اختلاف با آیت الله سیستانی هم سایه برآن افتاده ولی کاملا مشخص است که با سیاست معمول ولایت فقیه متفاوت است.

با این وجود جمهوری اسلامی نتوانست در زمینه ی فرهنگی با ترکیه رقابت کند و به دلیل تکیۀ بیش از حد بر مذهب با وجود اکثریت مردم شیعه آنجا بازی را باخت. صدور انقلاب اسلامی و ساختن یک گروه نیابتی چون حشدالشعبی همه جا جوابگو نیست و حاکمان دیگر کشورها را می ترساند . درواکنش به این سیاست بود که علیف یکی دو نفر از رهبران شیعه را زندانی کرد و محدودیت های برای عزاداری و مساجد ایجاد نمود.

اردوغان گوشه چشمی به تجدید امپراتوری عثمانی و تقویت پان ترکیسم دارد و همزمان به توسعه اقتصادی نیز می پردازد طرح هایی از قبیل ایجاد بازار مشترک ترک ها ، سیستم انرژی واحد برای ترک ها از آن جمله است.  سیاست ایجاد امپراتوری ترک زبان از دریای آدریاتیک تا دیوار چین خواب آشفته ای است که اردوغان می بیند. منطقه ای واحد ترک ها  با شعار “یک قوم – دو دولت” ، به معنی یک قوم  واحد ترک ها و آذربایجانی ها ار جمله طرح های وی است .

 یک بار رئیس جمهور قزاقستان N. Nazarbayev در پاسخ اردوغان به درستی گفت که« ایجاد یک جامعۀ جداگانه برای اقوام وویژگی زبانی با هم جمع نمی شود ، بلکه فقط مردم را از هم جدا می کند.»

 ترکیه چشم طمع به بخشی از گرجستان نیز دارد چنان که آجارستان در جنوب غربی گرجستان را بخشی جدایی ناپذیر از ترکیه می داند و مقامات گرجستان ناگزیر شدند به 25 هزار ترک که در آجارا ساکن شده اند تابعیت گرجستانی بدهند ضمن اینکه همزمان تابعیت ترکیه را حفظ  کنند. گرجستان هم نگران ترکیه است و از جانب دیگر با درفشارگذاشتن ارامنه با ترکیه سیاست همسویی دارد.

اختلاف ها باقی می ماند

جنگ به نفع هیچ یک از این دو کشور درگیر نیست گرچه زمینه های اختلاف روز به روز افزایش یافته برای نمونه با وجود گذشتن دو دهه از تأسیس جمهوری آذربایجان ، مرزبندی دریایی دو کشور هنوز مشخص نشده‌است. وجود میدان‌های‌نفتی و گازی متعدد در این منطقه موجب اختلاف نظر دو کشور بر سر تعیین خط مرزی شده‌است. ایران اعلام کرده با توجه به وجود 5 کشور ساحلی در اطراف دریای خزر، ایران دارای سهمی دستکم 20% از این دریا می‌باشد؛ ولی دو کشور جمهوری آذربایجان و ترکمنستان معتقدند سهم ایران تنها 13%می‌باشد. آتش اختلاف تا زمانی که راه حلی برای آن پیدا نشده، می تواند توسط اسراییل و ترکیه تشدید شود ولی دشمنی با ایران  به سود جمهوری آذربایجان  نیست و نباید با آتش بازی کند و این به نفع ایران نیز نیست. هرگونه اختلاف به سود دشمنان این دو کشور است . اسراییل می خواهد از جمهوری آذربایجان برای پیشبرد مقاصد ودشمنی با جمهوری اسلامی خود بعنوان سپر استفاده کند. ادامه این سیاست فقط به دشمنی با ایران و ارمنستان نخواهد انجامید بلکه منجر به تصادم با روسیه نیز خواهد شد. در عوض روابط تجاری ایران با ارمنستان درسطح خوبی است و گاز هم به ارمنستان صادر می کند. تاسیس دفتر مشترک همکاری ایران و ارمنستان درارس قدم مثبتی است که برداشته شده است .ایران در مسیر انتقال گاز و نفت است که امتیاز بزرگی است، ولی متأسفانه تحریم های آمریکا مشکل زا شده و راه استفاده از این امتیاز را بسته است و این روسیه است که به خاطر روابط حسنه با همه این کشورهای درگیر، از موقعیت سود می برد. احتمالا این اختلافات باقی می ماند و حل آن مانند سایر اختلافات با همسایگان  نیازمند دیپلماسی زیرکانه ای است به دور از تعصبات مذهبی برپایه ی منافع ملی که حکومت فعلی از عملی کردن آن عاجز است.

در حقیقت باید از هم اکنون به سیاست خارجی حکومتی که بعد از ساقط شدن جمهوری اسلامی روی کار خواهد آمد، فکر کرد و خطوط تصحیحی وضعیت فعلی را، از جمله در آسیای میانه، مشخص نمود. این کار یکی از برنامه ریزی های مهمی است که پیش روی ما قرار دارد. ایران فردا فقط از بابت سیاست داخلی با ایران امروز تفاوت نخواهد داشت، سیاست خارجیش نیز به همین ترتیب نوخواهد گشت، بر اساس منافع ملی و به دور از ایدئولوژی مذهبی.

9 مهرماه 1400

اول اکتبر 2021

—

(1) –https://youtu.be/QAMTsmvNJo0

(2) – جمهوری آذربایجان یا در حقیقت اران چون نام آذربایجان در اصل  متعلق به این سوست و نام آذربایجان برای اران جدید است و سابقه ای طولانی ندارد. در1920 میلادی دولت مساواتیان با حمله ارتش سرخ به باکو ساقط شد و سپس آن منطقه را «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» به عنوان بخشی از اتحاد شوروی نامیده شد و درمتون قدیمی اروپاییان و اسلامی همواره اران یا البانیا ذکر شده است و نام آذربایجان برای آنجا جعلی است .