شر مطلق؟- رامین کامران

حتماً بیشتر خوانندگان مطلب حاضر به این امر دقت نموده اند که ظرف چند سالۀ اخیر، سیاسی نویسان ایرانی به کلمۀ شرّ توجه خاص پیدا کرده اند. خوب، ممکن است بگوییم که کلمه ایست و مثل بسیاری دیگر می آید و می رود، ولی به عقیدۀ من مورد این یکی شایستۀ توجه است.

تصور می کنم که عنایت به این کلمه از خواندن آثار آرنت و بحث و گفتگو در بارۀ آنها شروع شد. «ابتذال شر» که او ضرب کرده و ماندگار شده است، به ناگهان در دهان ها افتاد. حرف آرنت در بارۀ آیشمن روشن است و مطلبی را هم که می خواهد بیان نماید درست و متکی به تجربه. اصل مطلب از دید او این بود که عظمت جنایت نشانۀ عظمت جنایتکار نیست یا به عبارت کلی تر و قدیمی تر عظمت معلول ربطی به عظمت علت ندارد.

او در بارۀ تبهکاران سیاسی در رژیم های توتالیتر حرف می زد: همه شان کمابیش از یک قماش هستند، آدم هایی که شخصیت محکم و منش استواری ندارند و جای خالی تفکر سیاسی و قضاوت اخلاقی را با ایدئولوژی فاسدی پر کرده اند که به این راهشان کشانده. خلاصه این که عظمت جنایت هایی که مرتکب می شوند تناسبی با حقارت شخصیت خودشان ندارد. شاید در ترجمۀ فارسی کلمۀ فرومایگی معادلی بهتر از ابتذال می بود. ولی مسئلۀ سلیقه است و مهم نیست چون عبارت جا افتاده و معنیش کمابیش برای همه روشن است.

عبارت «شر مطلق» که بعد از آن یکی و در دنبالهُ آن باب شد، درست در جهت عکس حرکت می کند. این نوعی بازگشت به در تصور آوردن علل عظیم و هیولا سازی از بدکاران سیاسی است، اهریمنانی غول آسا که می توانند جذاب هم بنمایند. این دومی نوعی بنجل مذهبی است که وارد واژگان سیاسی ایرانیان شده. بخصوص بین مخالفان رژیم. شنیده اید که تا چیزی می شود از نظام اسلامی به عنوان شر مطلق یاد می شود.

فکر می کنم دو عامل مردم را به استفاده از این عبارت کشانده. اولی که بسیار جای تأسف دارد، دقیقاً همین وجه مذهبی آن است. شر مطلق فقط در گفتار مذهبی ما به ازا دارد، به صورت شیطان. حتی در اخلاق هم که میدان اصلی تفکیک نیک و بد است، به سختی می توان مصداقی برای شر مطلق جست، هرچند ممکن است علمای اخلاق این جا و آن جا مصداقی برای این مفهوم پیشنهاد کرده باشند. گذرا یادآوری کنم که تعریف خیر مطلق اساساً اسان تر است تا شر مطلق، چون اثباتی است.

گفتم جای تأسف دارد چون به نظر من، در مبارزه با حکومت مذهبی، دست به دامن بینش و مقولات مذهبی شدن، نقض غرض است. وارونه کردن تقسیم بندی حق و باطل اسلامگرایان کاریست آسان ولی راهی نمی گشاید، نه به سوی پیروزی و نه به سوی آشتی پس از پیروزی که در هر جنگ داخلی اجتناب ناپذیر است. صحبت از شر مطلق نشانۀ پابندی به نگرش مذهبی است، به صورت قرینۀ عکس آن چه حکومت عرضه می کند و در نهایت مایۀ تأسف.

این شر مطلق از بابت معرفتی نیز بیشتر مانع است تا یاور. چون راه تحلیل و درک حکومت مذهبی موجود را می بندد و اصلاً از دستور جلسه خارجش می کند. آن چه مطلق باشد، در حوزۀ مفاهیم باقی می ماند و مصداق تاریخی ندارد. معلومش که کردید، می گذارید بالای طاقچه. وارد کردنش در تاریخ و استفاده از آن برای نامیدن و مرتب کردن پدیده های تاریخی از درجۀ خلوصش می کاهد.

نهایت این است که شر مطلق هیچ واکنشی غیر از کوشش در راه نابودیش نمی انگیزد. منطقاً با شر مطلق هیچ کار دیگری نمی توان کرد. خوب، اگر این طور است باید نبردی به قصد نابودی مطلق چیزی که دشمن مطلقش می انگاریم در پیش بگیریم: جنگی مذهبی. ولی در این جا سؤال مهمی رخ می نماید: نابودی مطلق چه؟ مشکل اصلی جنگ های مذهبی یا ایدئولوژیک همین است که در نابودی مرز نمی شناسد. آن جا که دشمنی مطلق است، نابودی مطلق را هم طالب می گردند. ولی آیا این راه مبارزه با حکومت مذهبی ایران است؟

یه تصور من، آن هایی که به این راه می روند و از مفاهیم مذهبی بدون توجه به ریشۀ آنها استفاده می کنند یا گول ظاهر خنثی شدۀ آنها را می خورند، بی احتیاطی به خرج می دهند. این هایی که من می بینم، به حد نهایت از این حکومت متنفرند. نفرتشان بی حد است، نابودی مطلقش را خواستارند و به این ترتیب بیانش می کنند. ولی این نفرت بی مهار اصلاً سیاسی نیست. حتی اگر در چارچوب مبارزات سیاسی ابراز گردد. نفرت یاور خوبی برای مبارزۀ سیاسی نیست و اگر مهار کار را به دست بگیرد ما را به بیراهه می برد. هماورد را شر مطلق فرض کردن، کوری در پی می آورد و چشم خرد را بر تحلیل منطقی وضعیت و بخصوص کنش های طرف مقابل، می بندد.

این پیامد ها سیاسی را باید در نظر داشت، بخصوص که انگیزۀ رفتن به سوی این مفهوم، سیاسی است، نه اخلاقی و نه صرفاً فلسفی ـ آنهایی که از شر مطلق صحبت مب کنند، بحث متافیزیک نمی کنند. نتیجۀ مستقیم این گزینش، میل به نابودی حریف از راه جنگی بی حد و مرز است. در داخل جنگی بی پایان و احیاناً کمک خواستن از خارج برای رسیدن به این نتیجه. این قبیل سخنان را دائم می شنویم.

از شروع مطلب می خواستم به این جا برسم. این که کاربرد یکی دو اصطلاح فلسفی که رابطه اش با واقعیت روزمره خیلی روشن نیست و نوعی احساس رضایت عاطفی و نه عقلانی برای ما فراهم می آورد، پیامد هایی می تواند داشته باشد که از افق دید روزمرۀ ما بسیار فراتر میرود. باید به آنها جداً دقت داشت. یافتن مفهوم جدید سر شوقمان می آورد و طرح مطالب فلسفی مایۀ رضایت خاطر است، ولی باید سر را بلند کرد و به دورتر از صفحۀ کاغذ نگریست.

۱۴ ژوئن ۲۰۲۳، ۲۴ خرداد ۱۴۰۲

این مقاله برای سایت (iranliberal.com) نوشته شده است و نقل آن با ذکر مأخذ آزاد است

rkamrane@yahoo.com