پاسخ حیدرخان عمواوغلی به هواداران کمک گرفتن از دولت خارجی در جنگ با دولت محمدعلیشاه مستبد داخلی

در انقلاب مشروطیت

میرزا آقاخان مرندی مدیر روزنامه ی  مکافات می نویسد:

شبی را بدخواهان خوی به سپاهیان ماکو وعده داده بودند: اگر دژ خوی را زیر هجوم و محاصره بگیرند آنان نیز از درون سر برآورده کار آ زادیخواهان را در آن شهر به پایان خواهند رسانید و ماکوییان نردبان ها آورده بودند که از باره ی دژ فراز آیند. در جلو پافشاری عمواوغلی و مجاهدین با دادن تلفات ناگزیر از هزیمت شدند.

«سامسون » و « ظلمات» با عده ی بیست نفری از فداییان ارامنه که به فرقه ی دشناق [حزب داشناکسوتیون] منسوب و الحق مردان دلاور بودند، به اردوی مجاهدین پیوستند و کمک دریغ نداشتند. ولی ترتیب آنها این بود که در هر جنگ گروه فداییان که از بیست تجاوز نمی کرد جداگانه بجنگند.

سپاه ماکو روزی از قریه ی «اگری بوجاق» به ده «بدل آباد» که وصل به شهر خوی است بامدادان هجوم آوردند . آزادیخواهان مسلمان و ارامنه به جلوگیری آنها شتافتند و به خائنین چیره شدند. در هنگام هزیمت آنان گروه بیشماری از سوی ناحیه ی «سکمن آباد» که همگی کردها بودند پشت سر مجاهدین را گرفتند . اردوی فراری ماکو نیز به هواداری آنها برگشتند و از دو سو آزادیخواهان را به میان گرفتند. در این جنگ گروه زیادی از جمله «ظلما» و چند نفر دیگری از بهادران ارامنه به درود حیات گفتند و شماره ی زیادی از مجاهدین مسلمان کشته شدند. چنان که اگر پافشاری و مردانگی عمواغلی نبود أزخوی به دست حمله وران افتاده بود ولی عمواوغلی به هر ارزش بود توانست خوی را نگاهداری کرد و سپاه ماکو به بازگشتن ناچار گردید.

فردای آن روز کمیته ی ارامنه به عمواوغلی پیشنهاد نمود اجازه دهد بنویسند دویست فدایی ارامنه از «اگلس» که آن سوی ارس و در خاک روسیه هستند به ماکو بگذرند و از ایلات ماکو اگر توانستند با خود همراه و اگرنه ، با نیروی خود و اسلحه ی خوبی که از بمب و نارنجک و جز از آنها دارند دژ ماکو را بگیرند . هم سردار ماکو و هم اردوی ماکو از میانه برداشته شود.

عمواوغلی با سخن های پولتیکی پاسخ داده به پیشنهاد آنها تن در نداد. در کنار از آن انجمن پاره ای همراهانش زبان توبیخ باز کردند که چرا نگذاشت فداییان ارامنه بدون درخواست پول و اسلحه ، ماکو را به دست آورند.

عمواوغلی پاسخ داد که شما از سیاست آگهی ندارید. ما آزادیخواهان با محمد علیشاه و سایر مستبدین که از یک نژاد و آیین هستیم جنگ می کنیم که مشروطه را به چنگ آورده میهن رابه ارجمندی برسانیم ، آنها هم [محمد علیشاه و سایر مستبدین ] از روی نادانی ما را دشمن خود می دانند و یا بر ضرر مقصود مستبدانه ی خود می بینند. اگر پیشرفت از آن ما شد فبها ، اگر به آرزوی آنان شد چون میهن از دست نرفته ، نژاد ایرانی انجام کار همین رویه ی ما را دنبال نموده به مقصود می رسند. ولی اگر فداییان ارامنه که معلوم نیست نیات آنها خالی از سیاست نباشد و از کجا معلوم که دولت روس (دولت تزاری ) محض پاره ای نظریات اینها برنیانگیخته باشد و از طرف دیگر به چه امیدی ما ارامنه را به خاک خود مستولی کنیم که بیرون نمودن آنها مشکلات زیادی خواهد داشت . پس بهتر است ما برادران ایرانی ، بدون یاری دیگران با هم روبرو شویم که از هر طرف مغلوب کرد سود میهن باز از دست نرود.

بر گرفته از کتاب حیدرخان عمواوغلی – رحیم رضازاده ملک

انتشارات دنیا- انتشار 1351

رویه های 166-167-168