شاپور بختیار: پل انقلاب مشروطه به انقلاب آینده- جاماسب سلطانی

تا مگر بدست آرم دامن وصالش را–میدوم به پای و سر در قفای آزادی

فرخی یزدی

بیش از یک‌ قرن می شود که ما ایرانیان در پی یک حکومت ملی هستیم اما متاسفانه همچنان در قفای آزادی به ‌پای و‌ سر می دویم، طوری که فعلاً چهل سال است که به دام حکومت اسلامی افتاده ایم. اما آیا این ناکامی بدین ‌معناست که تلاش ۱۲۰ ساله مان کلاً بی ثمر بوده؟ مطمئناً جواب این‌ پرسش منفی است. یکی از دلایلی که ایران با کشورهایی همچون سوریه و عراق و لیبی و مصر و…متمایز است همین سنت دیرینه و پرافتخار آزادیخواهی ماست. از همین سنت است که مفاهیم اساسی مانند “حاکمیت ملی”، “انتخابات آزاد”، “اکثریت آرا”، “برابری سیاسی”، “تفکیک قوا”، “مجلس”، “پاسخگویی دولت”، “استقلال قوه قضائیه”، “آزادی مطبوعات “و صدها مفهوم مهم دیگری که همه لاینفک یک جامعهٔ دموکراتیک هستند به ما ارث رسیده، تا حدی که حتی همین حکومت نکبت بار اسلامی هم مجبور است ادعای برخورداری از این اصول را کند، البته همیشه با پسوند “اسلامی “که حکم بی معنی شدن همهٔ این مفاهیم را دارد.

این سنت آزادیخواهی البته در چارچوب مشروطیت معنا میداد، چارچوبی که با انقلاب اسلامی به فنا رفت و دارای دو وجه اصلی بود: یکی خود امر مشروطه خواهی، دومی قانون اساسی مشروطه که بزرگترین دست آورد آزادیخواهان بود. با انقلاب اسلامی هم آن قانون به باد رفت و هم مشروطه خواهی شدیداً تضعیف گشت، امری که تا حدی منجر به بی خانمان شدن سنت آزادی خواهی امروزمان شد. بی خانمان به این معنی که آزادیخواهان امروز به قانون و مرجع بخصوصی نمی توانند تکیه کنند: قانون اساسی جمهوری اسلامی که ظرفیت گنجاندن مطالبات مان را ندارد و مشروطه هم که دیگر اصلاً در کار نیست. بدینگونه، همراه با این گسست در قانون یک گسست در سنت هم ایجاد شده، چون آزادیخواهان امروز را از سنت قبل از انقلاب تا اندازه ای جدا کرده، زیرا مطالبهٔ پیشوایان ما اجرای مشروطه بود ولی مطالبهٔ امروز ما نمی تواند اجرای قانون اساسی جمهوری اسلامی باشد.

با این همه، نگرش و‌ منش مشروطه خواهان همچنان سرمشق مهمی برای امروز ماست. در واقع اگر قالب مطالبهٔ ما فرق کرده، اما اصل مطالبه که آزادی و استقلال مبتنی بر حاکمیت ملی است همچنان همان هست که بود. در این زمینه مشروطه خواهان گام های بلندی در شرایطی بسیار دشوارتر از امروز ما برداشتند و این خود موجب امیدواری است. جواب کسانی که مد شده بگویند مفاهیم آزادی و دموکراسی در جامعه ایران به اندازهٔ کافی جا نیفتاده (و بنابراین استبداد کنونی را توجیه میکنند) در همین سنتی یافت میشود که از دل دوران واپسگرایی قاجار سر در آورد و علیرغم سطح وحشتناک بی سوادی، ایرانیان نه تنها مشروطه خواهی کردند، بلکه به آن نیز دست یافتند و از سالهای ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۰ کشور را به طور خردمندانه ای اداره کردند؛ کشوری که کاستی های اقتصادی و نظامی شدیدی داشت و خطر تجزیه اش از سوی روسیه و انگلستان آنی می بود. برعکس، ایران امروز هم ظرفیت اقتصادی اش (چه از لحاظ منابع معدنی و زیر ساختار صنعتی، چه از لحاظ سواد و کارشناسی مردم) بسیار بالاست و نیز آن ضعف نظامی در کنترل کشور را دیگر ندارد.

ظرفیت استقلال طلبی در چارچوبی دموکراتیک نیز در همان صدر مشروطیت به نمایش گذاشته شد و سپس به گونه ای عالی زمان نخست وزیری دکتر مصدق به نتیجه رسید. تنها چهل و سه سال بعد از پیدایش نفت و کمتر از بیست سال بعد از افتتاح دانشگاه تهران، مشروطه خواهان نه تنها دست انگلستان را از سیاست و منابع ایران بریدند، بلکه ادارهٔ صنعت نفت را با موفقیت به عهدهٔ خود گرفتند. نه ‌تنها شاه را به چارچوب قانون اساسی پس راندند، بلکه با وجود فشار بی امان شوروی و حزب توده توانستند فضایی دموکراتیک بر کشور حاکم‌ کنند. اینها همه گذشته از دست آورد های مهم دیگری مانند تثبیت حقوق کارگر و کارمند، آزادی و نقد مطبوعات، حقوق‌ زنان و اقلیت ها، قانون سالاری و‌ ده ها میراث مهم دیگر مشروطه خواهی‌ برای آزادی خواهان امروز است که بازگویی شان در این یادداشت کوتاه نمی گنجند.

ولی این سنت بی نقص هم‌ نبوده و نیست. یکی از نقص های اساسی مشروطه خواهی این بود که جایگاه دین در جامعه و سیاست را هیچ گاه روشن نکرد، امری که خود دلائل قابل درکی داشت. اما نیز بی دلیل نیست که وقتی جبههٔ ملی به عنوان پرچمدار مشروطه زیر عبای آن امام انقلابی رفت، برای عامه مردم علامت سوالی پیش نیامد. اگر لیبرال های هر کشور نیمه دموکراتیک دیگری از روحانیت پیروی کنند، با انتقاد شدید پیروانشان و شگفت زدگی کل جامعه روبرو خواهند شد. اما در ایران چنین نبود چون در سنت آزادی خواهی ایرانی همیشه اینگونه وانمود شده بود که دموکراسی با شریعت و اسلام مغایرتی که ندارد هیچ، بلکه حتی همخوانی دارد.

حال سوالی که ایجاد می شود اینست: سنتی که بزرگترین دست آوردش به باد رفته (قانون اساسی مشروطه) و بزرگترین نقصش تقابل با روحانیت بوده، چگونه میتواند به درد من و‌ شمایی بخورد که به مصاف همان روحانیت میرویم؟

جوابش ساده است: شاپور بختیار. زمانی که باقی آزادیخواهان از فتوای خمینی تبعیت می کردند و با پذیرش مطالبهٔ جمهوری اسلامی به همان مشروطه ای که یک عمر سنگش را به سینه زده بودند یک هو پشت کردند، بختیار به دفاع از مشروطه بپا خواست و نگذاشت درفش آزادی خواهی‌ ایرانیان به خاک درآید. اهمیت تاریخی نخست وزیری اش در اینست که او ‌اجازه نداد تا راه آزادیخواهی که سران مشروطه گشوده بودند با بن بست مذهب به نقطهٔ پایانش رسد، بلکه به همت یکتنهٔ خود و با گرز لائیسیته در دست، شکافی در دل دیوار ارتجاع آخوندی زد که ما امروز در حال گسترش همان شکاف و‌ پایین آوردن سد راه آزادی هستیم. این شکاف چیزی جز مقولهٔ جدایی دین از سیاست نیست و پرتویی که از آن سوی شکاف بر ما میدرخشد را مدیون شاپور بختیار هستیم.

بدین ترتیب، وقتی بعنوان نخست وزیر کشور گفت که ایران باید دارای یک حکومت لائیک باشد، او آن نقص اساسی سنت آزادی خواهی ایران را برطرف کرد. یعنی برای اولین بار یک رهبر مشروطه خواه جایگاه دین در جامعهٔ ایران را روشن کرد و گفت که جایش در حوزهٔ خصوصی است و بنابراین خارج از سیاست. یعنی بختیار هم پرچم آرادیخواهی را برایمان افراشته نگه داشت تا دور آن بسیج شویم و هم گرز لائیسیته را به نسل های آینده ایرانیان سپرد تا دیوار اسلام سیاسی را در هم شکنیم.

او در این راه گرانبهاترین هزینه را پرداخت اما با سربلندی تمام. به همین دلیل است که آزادیخواهان امروز میتوانند به او‌ متکی شوند و از تمام میراث و اعتبار مشروطه خواهی بهره برند، چون شاپور بختیار پل انقلاب مشروطه به انقلاب آینده است. اوست نقطهٔ اشتراک بین سوسیال دموکرات ها و لیبرال ها، بین مشروطه خواهان و جمهوری خواهان، و بین ملیون لائیک و نسل امروز براندازان.

بر ماست تا یکصدا خواستار آن ایران لائیکی که او متصور بود شویم و راه آزادیخواهی که از مشروطه به بختیار و از او‌ به ما رسید را به مقصد والایش که یک‌ حکومت دموکراتیک و لائیک است برسانیم.

جاماسب سلطانی،

۲۳ مرداد ۱۳۹۷