۲ تیر ۱۲۸۷: مجلسی که به توپ بسته شد- گفتوگو با ناصر مهاجر، پژوهشگر تاریخ معاصر
امروز ۲ تیر، ۱۱۲ سال از به توپ بستن مجلس شورای ملی به فرمان محمدعلی شاه قاجار می‌گذرد. در این واقعه نخستین مجلس ایران توسط قزاق‌های روس به فرماندهی کلنل ولادیمیر لیاخوف به توپ بسته شد؛ مجلسی که سرآغاز حق‌خواهی و تجدد خواهی در ایران بود.
تصویب اساسنامه بانک ملی ایران، قانون آزادی مطبوعات، تشکیل محاکمات عرفی و ایجاد دادگستری، لغو تیول‌داری، قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی، قانون ممیزی علمی، و قانون رشوه و مجازات آن از مهمترین دستاوردهای نخستین مجلس ایران بودند که همگی در عمر کوتاه این مجلس به تصویب رسیدند. «زمانه» در گفتوگو با ناصر مهاجر، پژوهشگر تاریخ معاصر در پاریس نگاهی انداخته است به رویدادهای دوم تیرماه ۱۲۸۷ و چندین دهه تلاش مجالس مشروطه برای حق‌خواهی و تجدد در ایران.
ساختمان مجلس پس از به توپ بسته شدن
ناصر مهاجر می‌گوید: «انقلاب مشروطیت نخستین انقلاب ایران و رهآورد یک سده رشد پرفراز و فرود اندیشه ترقی و موسسات تمدنی جدید است. با انقلاب مشروطیت بود که به قول ملک الشعرای بهار تجدد بر ارتجاع فائق آمد و قانون اساسی امضا شد، با این انقلاب است که بخش عمده‌ای از مردم ایران برای نخستین بار دارای حق و حقوق شدند و برای نخستین بار قانون به کشورما آمد. انقلاب مشروطیت ایران سرآغاز فرآیند حق‌وری مردم ایران است.»
تابستان ۱۲۸۷و یوم التوپ
روزهای آخر بهار سال ۱۲۸۷ خورشیدی، در حالیکه هنوز دو سال از عمر نخستین مجلس شورای ملی ایران نگذشته بود، اختلافات میان شاه و مجلس بالا گرفت.
روز ۲۵ خرداد شاه ضمن اعزام سربازان، سلاح، توپ و مهمات به باغشاه منتقل کرد و از مجلس خواست تا هشت تن از مشروطه‌خواهان (از جمله ملک المتکلمین، سید جمال الدین و میرزا جهانگیرخان) را به او تحویل دهند تا به تبعید فرستاده شوند، اما مجلس درخواست شاه را رد کرد.
ساعت شش صبح، دوم تیرماه، شاه بیست قزاق را برای بازداشت رهبران مشروطه‌خواه فرستاد اما گروهی ازمشروطه خواهان در مسجد سپهسالار که نزدیک ساختمان مجلس بود با تیراندازی آنها را متوقف کردند. مجلس در محاصره قزاق‌ها بود و کمی بعد افسران روسی هم به نیروهای محاصره کننده مجلس پیوستند. نیروهای انجمن آذربایجان و انجمن مظفری برای مدتی مقاومت کردند اما در نهایت مسجد تخلیه و ساختمان مجلس توسط قزاق‌ها به فرماندهی کلنل لیاخوف به توپ بسته شد و تعدادی از مشروطه‌خواهان بازداشت شدند.
میرزا جهانگیر خان و ملک المتکلمین اعدام شدند و سید جمال الدین هر چند توانست از تهران بگریزد اما در نهایت در بروجرد به قتل رسید.
به توپ بستن مجلس که بعدها به «یوم التوپ» هم شهرت یافت، آغاز دوره استبداد صغیر را در ایران رقم زد. پایان تلخ مجلس اول اما پایان جنبش مشروطه نبود.
ترکیب مجلس اول
نمایندگان مجلس اول برخلاف آنچه امروز مرسوم است بر اساس تقسیمات حوزه های انتخاباتی استانی ومنطقه‌ای انتخاب نمی‌شدند، نمایندگان مجلس به صورت نماینده طبقات و اصناف و گروه‌های مختلف بودند.
ناصر مهاجر، پژوهشگر تاریخ معاصر در پاریس در مورد ترکیب مجلس اول چنین می‌گوید:
«ترکیب مجلس اول شامل شاهزادگان، اعیان واشراف، تجار، علما و طلاب، ملاکین و فلاحین و اصناف بود که خودشان می‌گفتند ازاین شش طبقه در این مجلس هستند».
به باور مهاجر، نقش نمایندگان تهران در مجلس اول بیش از نمایندگان شهرستان‌ها بود و به نحوه توزیع این شش طبقه از نظر تعداد نمایندگان اشاره می‌کند:
«از ۶۱ نماینده تهران که تنها ۵۲ نفر توانستند به مجلس راه پیدا کنند، چهار نفر نمایندگان شاهزادگان هستند، چهار نفر نماینده علما و طلاب هستند، تجار تهران ۱۰ نماینده داشتند که نیروی نسبتاً قوی در مجلس اول به حساب می‌آمدند، ملاکین و فلاحین هم ۱۰ نماینده داشتند، و اصناف که درحقیقت ۲۹ نفر بودند که البته قرار بود ۳۲ نفر باشند . اصناف تهران از خیاط و کفاش گرفته تا صابون‌پز و نانوا را شامل می‌شدند.»
به گفته آقای مهاجر در فاصله بین مجلس اول و دوم قانون انتخابات تغییر کرد، از نقش محوری تهران کاسته شد و ایلات و عشایر و کارگران و دهقانان هم امکان حضور در مجلس را پیدا کردند.
دستاوردهای مجلس نخست
مجلس اول مهر ۱۲۸۵ کار خود را شروع کرد و تا زمان به توپ بسته شدن در طول عمر یک سال و نه ماهه خود دستاوردهای نسبتاً مهمی داشت و برای نخستین بار قوانینی را که پیش از آن در ایران سابقه‌ای نداشت تصویب کرد.
ناصر مهاجر به تصویب اساسنامه بانک ملی ایران، قانون آزادی مطبوعات، تشکیل محاکمات عرفی و متمرکز کردن محاکمه ها در محاکم دادگستری ، لغو طیول‌داری و قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی به عنوان مهمترین دستاوردهای مجلس اول اشاره می‌کند و می گوید :« ازاولین کارهایی که مجلس کرد، قرارداد معروف به قرارداد ۱۹۰۷ که ایران را به دو منطقه نفوذ روس‌ها و انگلیس‌ها تقسیم می‌کرد ( شمال مال روس‌ها بود و جنوب در اختیار انگلیس‌ها) ملغی کرد که همین دلیل تبانی روس‌ها و انگلیس‌ها برای به توپ بستن مجلس را نشان می‌دهد»
مجلس اول، قانون اساسی ایران و متمم قانون اساسی ایران را تصویب می‌کند.
اما مهاجر متمم قانون اساسی مصوب مجلس اول را موجب گرفتاری‌های بعدی و محدودیت‌هایی در جامعه ایران می‌داند و می‌گوید: «اصل اول متمم این است که مذهب رسمی ایران، اسلام و “طریقه حقه جعفریه اثنی عشریه” است، باید پادشاه ایران دارا و مروج این مذهب باشد. و بنابراین ترویج اسلام می‌شود وظیفه پادشاهان، فارغ از این که این انجام شد یا نه، این امتیاز بزرگی بود که روحانیت توانست بگیرد، و ایران دارای مذهب رسمی شد برخلاف نظر آزادی‌خواهانی که از آزادی مذهب صحبت می‌کردند.»
مجلس دوم تا پنجم مشروطه
به توپ بسته شدن مجلس پایان مشروطه نبود، آزادی‌خواهان بیکار ننشستند و از طریق مبارزه اجتماعی، محمد علی شاه را از سلطنت خلع و مجلس را اعاده کردند، و پس از دوره دوساله استبداد صغیر مجلس دوم مشروطه شکل گرفت.
محمد علی شاه قاجار
مجلس دوم هم اما با اولتیماتوم روس‌ها مواجه و تعطیل شد.
ناصر مهاجر می‌گوید که با وجود عمر کوتاه مجلس دوم این مجلس هم منشا کارهای بسیار مهمی است و از تصویب قانون معارف و به عبارتی تعیین موسسات تعلیم و تربیت جدید یاد می‌کند: «در این مجلس تعلیمات ابتدایی برای کودکان ۷ سال به بالا رایگان می‌شود.»
در فاصله زمانی بین مجلس دوم و سوم نزدیک سه سال مجلس تعطیل بود و البته مجلس سوم هم به دلیل مصادف شدن با جنگ جهانی اول عمر چندانی نداشت.
در مجلس سوم یکی از مهمترین اتفاق‌ها تشکیل وزارت مالیه است و این که از مستقلات مالیات گرفته شود.
ناصر مهاجر همچنین به مجلس پنجم اشاره می‌کند و این که داستان اعزام دانشجوی ایرانی به خارج از دستاوردهای مشروطیت و پنج مجلس اول است.
پنجمین مجلس شورای ملی در ۲۲ بهمن ۱۳۰۲ خورشیدی کار خود را آغاز کرد و مهمترین اتفاق آن انحلال قاجاریه و آغاز سلطنت رضا خان بود.
رادیو زمانه
